Đề tài Cải cách kinh tế của Nhật Bản và mối quan hệ kinh tế Việt Nam – Nhật Bản

Nội dung text: Đề tài Cải cách kinh tế của Nhật Bản và mối quan hệ kinh tế Việt Nam – Nhật Bản

1. Lời nói đầu Trong tiến trình toàn cầu hoá đang diễn ra mạnh mẽ, với những xu thế vận động và bối cảnh khách quan của nền kinh tế thế giới và khu vực, với những tác động của tình hình kinh tế, chính trị, xã hội để tránh khỏi bị tụt hậu Việt Nam đang đứng trước thời cơ mới và thách thức mới. Đối với Việt Nam, trong điều kiện chuyển từ nền kinh tế theo cơ chế kế hoạch hoá tập trung sang kinh tế thị trường lại có điểm xuất phát thấp, tốc độ tăng trưởng kinh tế chưa cao, để đưa đất nước phát triển nhanh Đảng ta đã khẳng định ” Phát huy cao độ nội lực, đồng thời tranh thủ nguồn lực bên ngoài” Quá trình tham gia vào hội nhập kinh tế thế giới và khu vực là tất yếu. Nhật Bản là một trong những nước có tầm ảnh hưởng rất lớn trong nền kinh tế thế giới nói chung và Việt Nam nói riêng. Nhật Bản là một cường quốc kinh tế đã trải qua nhiều năm phát triển thần kỳ vào trước thập niên 90của thế kỷ XX khiến cho cả thế giới khâm phục. Nhiều nước trong khu vực Châu á đã phấn đấu noi theo mô hình phát triển của Nhật Bản, trong đó một số nước và lãnh thổ Đông á đã nhanh chóng trở thành con rồng, con hổ kinh tế, giải quyết thành công nhiều vấn đề đời sống kinh tế – xã hội, chỉ trong vòng 2 – 3 thập niên.Vì vậy, việc xem xét, nghiên cứu, tìm hiểu học hỏi những chính sách, biện pháp, giải pháp, chiến lược mà chính phủ Nhật Bản đã sử dụng để đưa nền kinh tế phát triển mạnh mẽ như vậy đối với Việt Nam là rất cần thiết nhằm tạo ra sự tăng trưởng cao và bền vững cho việc phát triển kinh tế - xã hội. Sau quá trình thực tập tại Trung tâm Nghiên cứu Nhật Bản em đã hoàn thành chuyên đề thực tập tốt nghiệp với đề tài: “Cải cách kinh tế của Nhật Bản và mối quan hệ kinh tế Việt Nam – Nhật Bản”. Vì thời gian ngắn và kiến thức bản thân còn hạn chế nên nội dung chuyên đề thực tập này không tránh khỏi những thiếu sót. Kính mong các thầy cô chỉ bảo, góp ý để chuyên đề thực tập của em được hoàn chỉnh hơn. 1
2. Mục tiêu và phương pháp nghiên cứu I. Mục tiêu nghiên cứu đề tài Đề tài tập trung nghiên cứu, hệ thống những vấn đề về cải cách kinh tế của Nhật Bản, hiệu quả của cuộc các cuộc cải cách đó và sự ảnh hưởng của nó tới Việt Nam. Đánh giá bước đầu hiệu quả của các cuộc cải cách đó đối với việc thúc đẩy phát triển kinh tế - xã hội của Nhật Bản, Việt Nam và một số tồn tại. Trên cơ sở đó để có những giải pháp và tìm ra những ảnh hưởng của các cuộc cải cách đó đối với nền kinh tế thế giới nói chung và Việt Nam nói riêng trong các lĩnh vực kinh tế – xã hội. II. Phương pháp nghiên cứu Để thực hiện được mục tiêu trên cần phải có phương pháp, cách tiếp cận khoa học và phù hợp. Cơ sở lý luận thực hiện đề tài chủ yếu dựa vào các lý thuyết liên quan đến lợi thế so sánh, lý thuyết về phát triển thương mại quốc tế trong điều kiện hội nhập kinh tế khu vực và quốc tế ngày nay. III. Kết cấu của Đề tài Lời nói đầu đề cập đến sự cần thiết, mục tiêu, nội dung, ý nghĩa, đề tài. Chương I, Đề tài tập trung nghiên cứu về Nhật Bản, quá trình cải cách của Nhật Bản và tầm ảnh hưởng của nó tới nền kinh tế Nhật Bản. Chương II, Đề tài tập trung phân tích, đánh giá các cuộc cải cách tài chính của Nhật Bản và hiệu quả của nó. Chương III, Quan hệ kinh tế Việt Nam - Nhật Bản. Một số giải pháp nhằm nâng cao hiệu quả của các cuộc cải cách đó và triển vọng phát triển trong tương lai. 2
3. Kết luận, Trên cơ sở kết quả nghiên cứu phần kết luận khẳng định những kết quả đạt được và một số kiến nghị nhằm nâng cao mối quan hệ kinh tế Nhật Bản - Việt Nam trong tương lai. 3
4. Chương I: Quá trình cải cách kinh tế của Nhật Bản I. Xu hướng của nền kinh tế thế giới Hội nhập kinh tế quốc tế đã và đang trở thành một trong những xu hướng quan trọng trong hoạt động kinh tế quốc tế. Các nước đang phát triển (trong đó có Việt Nam) cùng với việc tranh thủ thu hút các nguồn vốn để phát triển cũng khuyến khích, đẩy mạnh việc quan hệ hợp tác với các nước phát triển trên thế giới nhằm học hỏi kinh nghiệm cũng như mở rộng thị trường, tận dụng các nguồn tài nguyên, lao động, tăng nguồn thu lợi nhuận cũng như tăng cường ảnh hưởng với các nước khác và. Chính vì những lẽ đó mà đã có rất nhiều quốc gia, tổ chức quốc tế, các cơ quan nghiên cứu, các nhà khoa học đã đưa ra, tổng kết những kinh nghiệm, những vấn đề lý luận, thực tiễn và dự báo về xu hướng phát triển của nền kinh tế thế giới trong đó có Nhật Bản và Việt Nam. II. nền kinh tế nhật bản từ cuối những năm 1980 đến nay Nhật Bản, một nước nghèo tài nguyên, không thể đánh mất bất kỳ một cơ hội thương mại quốc tế nào nếu đó là cơ hội để phát triển kinh tế và duy trì một mức sống cao. Các chính sách liên quan tới thương mại và đầu tư do vậy đã chiếm một vị trí nổi bật trong quá trình phát triển kinh tế. Sau thời kỳ tăng trưởng kinh tế cao, ở Nhật Bản đã nảy sinh hàng loạt vấn đề đòi hỏi nhà nước phải điều chỉnh chính sách và tiến hành cải cách trên nhiều lĩnh vực: kinh tế, xã hội, chính trị, văn hóa Phạm vi của đề tài được xác định là những cải cách được tiến hành ở Nhật Bản từ cuối những năm 80 của thế kỷ 20 đến nay. Những cải cách này đã, đang và sẽ được tiến hành với nội dung và hình thức rất phong phú và đa dạng, chưa biết được thời gian kết thúc. - Những yếu tố (bên trong và bên ngoài) thúc đẩy Nhật Bản cải cách. Đó là sự đổ vỡ của kinh tế bong bóng, đồng Yên lên giá, hệ thống ngân hàng tài chính lạc hậu, sự già hoá dân số, bộ máy nhà nước yếu kém, tình 4
5. hình chính trị mất ổn định và tình hình quốc tế có nhiều diễn biến phức tạp tác động mạnh tới kinh tế, xã hội Nhật Bản. - Những nội dung cơ bản của cải cách kinh tế ở Nhật Bản, trong đó bao gồm các chính sách và giải pháp tình thế lẫn các chương trình cải cách kinh tế một cách toàn diện. Đồng thời, đánh gia một số thành công cũng như hạn chế của cải cách kinh tế ở Nhật Bản và cuối cùng vạch ra những vấn đề cần được tiếp tục cải cách. Trong những năm 80 của thế kỷ XX, cuộc khủng hoảng nợ đã làm cho nhiều nước đang phát triền lâm vào tình trạng suy thoái nghiêm trọng. Để thoát khỏi khủng hoảng, suy thoái các nước đang phát triển đã phải cải cách kinh tế theo hướng chuyển đổi sang nền kinh tế thị trường, mở cửa nền kinh tế, thực hiện chiến lược CNH, hướng về xuất khẩu. Và Nhật Bản cũng không là ngoại lệ, từ đầu thập niên 1990 đến nay, nền kinh tế Nhật Bản vẫn chưa thoát hẳn ra khỏi cơn suy thoái kéo dài, cho dù cũng đã có sự tăng trưởng trở lại của nền kinh tế với chỉ số dự đoán khoảng 2,4% năm 2003 (tạp chí “Times” số tháng 10/2003). Sự phát triển không ổn định đi liền với khủng hoảng suy thoái kéo dài là đặc trưng cơ bản của nền kinh tế Nhật Bản trong khoảng hơn thập niên vừa qua. khởi đầu của sự phất triển đó được đánh dấu bởi sự đổ vỡ của nền kinh tế bong bóng Nhật Bản vào đầu thập niên 1990. Tăng trưởng kinh tế (GDP) của Nhật Bản trong những năm 1990 đã suy giảm liên tục với động thái tăng trưởng rất chậm chạp và thất thường. Cụ thể như sau: - Từ 1990 đến 1996: với động thái tăng trưởng kinh tế: 0,5%; 0,6%; 2,8%; và 3,2%. - Từ 1997 đến 1999: tiến dần đến tình trạng trầm trọng của khủng hoảng. Khủng hoảng kinh tế Nhật Bản được gắn liền với ảnh hưởng tiêu cực của khủng hoảng tài chính – tiền tệ Đông á (1997 – 1998). Lần đầu tiên kể từ sau Chiến tranh Thế giới thứ hai, kinh tế Nhật Bản tăng trưởng âm liên tục trong 2 năm liền(1997: - 0,7% và 1998: -1,1%).Năm 1999: kinh tế Nhật Bản phục hồi trở lại nhưng tăng trưởng còn mong manh: 0,7%. - Năm 2000: kinh tế Nhật Bản tăng trưởng khả quan: 2,4%. - Năm 2001: suy giảm kinh tế trở lại với chỉ số tăng trưởng: -0,4%. - Năm 2002 đến nay: đang phục hồi yếu 1,6%. 5
6. Về đại thể, các chỉ số tăng trưởng GDP hàng năm trên đây đã phản ánh khái quát nhất về mặt định lượng của cuộc khủng hoảng kinh tế Nhật Bản kéo dài suốt thập niên 1990 đến nay. Nếu so với cuộc khuủng hoảng kinh tế 1973 – 1975 của thế giới Tư Bản Chủ Nghĩa, trong đó có Nhật Bản thì mức độ khủng hoảng lần này còn tồi tệ hơn nhiều (cuộc khủng hoảng 1973 – 1975, năm 1973: tăng trưởng GDP của Nhật Bản là 8%, đến năm 1974 tuy có bị giảm đột ngột đến mức – 1,2%, song đến năm 1975, lại khôi phục trở lại ngay với tăng trưởng 3%, tiếp đó năm 1976 là 4%, từ đó bình quân hàng năm cho đến cuối thập niên 1980 đều đạt tăng trưởng khoảng 5%). Đó là biểu hiện tổng quát nhất của khủng hoảng kinh tế Nhật Bản qua động thái suy giảm của tăng trưởng GDP hàng năm. Iii. cải cách trong lĩnh vực kinh tế của nhật bản Các chính sách và biện pháp cải cách kinh tế ở Nhật Bản kể từ đầu thập kỷ 1990 đến nay có thể được chia thành hai cum chính sách và biện pháp chủ yếu, đó là các chính sách và biện pháp mang tính chất tình thế, và các chương trình cải cách kinh tế một cách cơ bản và toàn diện. 1. Các chính sách và giải pháp tình thế Trước tình trạng suy thoái kinh tế nghiêm trọng và kéo dài, đồng yên bất ổn định, sự yếu kém của hệ thống ngân hàng – tài chính, và các vấn đề kinh tế – xã hội khác, Chính phủ Nhật Bản đã thực hiện khá nhiều chính sách và giải pháp tạm thời để khôi phục và lấy lại sức sống cho nền kinh tế. Các chính sách và biện pháp loại này thực ra đã được áp dụng nhiều lần trong các thập kỷ trước đây khi nền kinh tế Nhật Bản có biểu hiện suy thoái theo chu kỳ. Nội dung chủ yếu của nó là bơm thêm tiền vào nền kinh tế bằng các chương trình kích thích kinh tế trọn gói, tăng đầu tư vào các công trình công cộng, giảm thuế, giảm tỷ lệ lãi suất chiết khấu chính thức, nhằm kích thích nhu cầu trong nước. - Các chương trình kích thích kinh tế trọn gói: Đây là một giải pháp truyền thống mà Chính phủ Nhật Bản thường sử dung để khác phục khủng hoảng chu kỳ. Đó là việc dựa vào ngân sách bổ sung hoặc các chương trình 6
7. kích thích kinh tế trọn gói nhằm kích cầu trong nước thông quq việc mỏ rộng các công trình công cộng. Kể từ khi nền kinh tế “bong bóng” sụp đổ, Chính phủ Nhật Bản đã thực hiện rất nhiều biện pháp cả gói với tổng chi phí lên tới 107.000 tỷ Yên. Đây chính là những biện pháp can thiệp của Chính phủ mà theo lý thuyết của Kêyn thì có thể tạo ra những đòn bẩy cho nền kinh tế. - Cắt giảm thuế và xoá matt phần nợ cho các công ty kinh doanh bất động sản: Đây cũng là một giải pháp quan trọng nhằm trợ giúp các công ty đang đứng trước bờ vực thẳm của sự phá sản sau sự sụp đổ của nền kinh tế bong bóng. Ví dụ, Nội các của thủ tướng Obuchi đã thực hiện giảm thuế thu nhập 9.000 tỷ Yên (2%GDP). Mức thuế thu nhập cao nhất của cả cấp quốc gia và cấp địa phương đã được giảm từ 65% xuống còn 50%. Sự giảm thuế này được hy vọng là sẽ thúc đẩy tiêu dùng cá nhân và kích thích tinh thần làm việc chung. Việc giảm thuế để khuyến khích xây dựng nhà ở cũng đã được tiến hành một cách rộng rãi. Hơn nữa, Chính phủ Nhật Bản đã quyết định giảm tỷ lệ thuế kinh doanh kết hợp cả quốc gia và địa phương từ mức 46,36% xuống 40,87% tương đương với 2,4 tỷ tỷ Yên (0,4% GDP). Thông qua các cuộc cải cách và giảm thuế này, Chính phủ hy vọng giảm gánh nặng thuế xuống bằng mức trung bình của các nước đã công nghiệp hoá. Cùng với quá trình này, việc lập quyết định về ngân sách quốc gia và cải cách thuế đã đưa vấn đề cơ cấu vào bàn nghị sự. Chính phủ đã tăng ngân sách về nghiên cứu cơ bản và phát triển 8,1%, các thiết bị thông tin như máy vi tính, máy photcoppy kỹ thuật số, và máy điện thoạ kỹ thuật số sẽ được thanh lý ngay nếu chúng ít hơn 1 triệu Yên. Để khuyến khích sử dụng các loại ô tô có hiệu quả và ít gây ô nhiễm môi trường, thuế xe khách và các loại xe tải tương tự sẽ được giảm đi. Nhằm khuyến khích việc quốc tế hoá đồng Yên, Chính phủ đã ban hành hệ thống bỏ thầu mở đối với các trái phiếu ngắn hạn, đây là matt hình thức miễn thuế thu nhập đặc biệt đối với các trái phiếu Chính phủ cho những người không phải cư dân Nhật Bản. Chính phủ cũng đã quyết định huỷ bỏ thuế giao dịch chứng khoán và ban hành một hệ thống thuế đã được củng cố trong năm 2001. 7
8. - Giảm lãi suất chiết khấu chính thức: Trước tình trạng sản xuất đình trệ, nhu cầu đầu tư trong nước giảm sút, Chính phủ Nhật Bản đã liên tục giảm lãi suất cho vay chính thức của ngân hàng nhằm kích thích đầu tư. Đây cũng là một trong những hướng cơ bản của chính sách kích cầu trong nước. Trong suốt những năm 1990, lãi suất chính thức đã luôn được giảm đi trước tình trạng kinh tế suy thoái. Ngân hàng trung ương Nhật Bản đã duy trì một tỷ lệ lãi suất thấp tới mức chưa từng có trong lịch sử Nhật Bản (0,5%) trong suốt nhiều năm liên tục và thậm chí hiện nay đã xuống tới mức sấp sỉ con số không nhằm phuch hồi và lấy lại sinh khí cho nền kinh tế. 2. Các chương trình cải cách kinh tế một cách cơ bản và toàn diện Nguyên nhân sâu xa gây ra tình trạng trì trệ kéo dài của nền kinh tế Nhật Bản là sự bất cập hay những hạn chế của mô hình kinh tế Nhật Bản trước bối cảnh mới của tình hình kinh tế quốc tế, sự lạc hậu của hệ thống ngân hàng tài chính mang nặng tính bao cấp, sự cứng nhắc cũng như thiếu minh bạch của bộ máy hành chính trong việc quản lí và điều hành nền kinh tế Chính vì vậy, để khắc phục một cách triệt để tình trạng kinh tế suy thoái đòi hỏi phải tiến hành những cải cách toàn diện hệ thống kinh tế Nhật Bản. Tuy nhiên, không phải vấn đề này đã được nhận thức và thực hiện ngay từ đầu thập kỷ1990 sau khi những “bong bóng” kinh tế bất đông sản sụp đổ đẩy nền kinh tế Nhật Bản lâm vào tình trạng suy thoái nghiêm trọng và kéo dài. Mà phải đến 1996, sau khi hàng loạt các chương trình kích thích kinh tế trọn gói, như đã đề cập đến ở trên, không đem lại hiệu quả, Chính phủ Nhật Bản dưới sự lãnh đạo của Thủ tướng Hashimoto mới ban hành một loạt các chương trình cải các liên quan đến nhiều mặt hoạt động của nền kinh tế xã hội Nhật Bản. Có 6 chương trình cải cách lớn đã được đưa ra, trong đó có 3 chương trình liên quan đến cải cách kinh tế. Đó là: Điều chỉnh chính sách kinh tế; Cải cách cơ cấu kinh tế; và Cải cách hành chính. Sau đây là một số nội dung cơ bản nhất của các chương trình cải cách này. Thứ nhất, để thực hiện cải cách cơ câu kinh tế, Chinh phủ Nhật Bản một mặt đã áp dụng các giải pháp hỗ trợ đối với một số nghành công nghiệp đang bị sa sút như luyện kim, đóng tầu, hoá chất nhằm ngăn chặn nguy cơ phá sản của các doanh nghiệp đang hoạt động trong các lĩnh vực này. 8
9. Các giải pháp chủ yếu như tài trợ qua ngân sách, kích thích đổi mới trang thiết bị qua thực hiện khấu hao nhanh, áp dụng giải pháp miễn thuế và hỗ trợ thất nghiệp Mặt khác, Chính phủ đã thực thi các giải pháp để khuyến khích đầu tư vào các nghành công nghệ mới như ưu đãi về thuế để khuyến khích các hoạt động đầu tư nghiên cứu triển khai (R&D), thực hiện trợ cấp cho các chương trình và dự án quan trọng có qui mô lớn, và các dự án trong các lĩnh vực mới có nhiều rủi ro. Chính phủ cũng thực hiện hỗ trợ cho công tác nghiên cứu tại các trường, các viện và kêu gọi vốn của khu vực tư nhân tập trung vào nghiên cứu cơ bản, sáng chế quy trình công nghệ mới. Thứ hai, cùng với các biện pháp kích cầu của Chính phủ, các công ty Nhật Bản đã thực hiện hàng loạt các giải pháp như: + Cắt giảm chi phí sản xuất, trước hết là chi phí lao động. Trong suốt những năm 1990, các công ty Nhật Bản đã hết sức hạn chế việc tuyển thêm công nhân mới, giảm công nhân hợp đồng, khuyến khích những người cao tuổi về hưu sớm, và ép các xí nghiệp vừa và nhỏ làm thầu khoán phải giảm tối đa các chi phí sản xuất phụ tùng. Kết quả là thất nghiệp gia tăng và các công nhân thường xuyên còn được tuyển mộ phải làm thêm giờ song tiền lương lại không được tăng một cach tương ứng. Chính vì thế trong suốt những năm 1990, những cơ hội tìm kiếm công ăn việc làm tại các công sở nhà nước lẫn khu vực tư nhân cho những người dân ở Nhật Bản ở độ tuổi lao động, đặc biệt là những sinh viên mới và đang chuẩn bị tốt nghiệp ra trường, đã trở nên rất khó khăn. Đối với những ai lần đầu tiên đi tìm kiếm công ăn việc làm thì quả thật là cơ hội rất mỏng manh. Bởi vì phần đông các công ty Nhật Bản trong những năm này luôn ở trong tình trạng suy thoái, họ phải co nhỏ lại quy mô họat động kinh doanh để tránh tổn thất và sa thải công nhân. Một số nhỏ các công nhân được thuyên chuyển tới các xí nghiệp vừa và nhỏ với những công việc mang tính chất tạm thời. + Tiến hành thu hẹp và giảm đầu tư vào nhiều khâu sản xuất cần nhiều lao động, không còn cạnh tranh được với hàng nhập khẩu, đồng thời chuyển chúng sang các nước Đông á. Đó là các nghành sản xuất phụ tùng ô tô, lắp ráp đồ điện, điện tử, dệt Hướng thích ứng này đã dẫn tới nguy cơ của sự “trống rỗng” nền công nghiệp trong nước mà các sách báo đã đề cập đến rất nhiều. Theo các số liệu thống kê của 14 nghành công nghiệp, tỷ lệ 9
10. đầu tư ra nước ngoài trong những năm giữa thập kỷ 90 bình quân đều đạt trên 27%, vượt xa mức 1,8% vào năm 1986. Trong đó công nghiệp chế tạo tăng mạnh nhất. Ví dụ, đằu tư ra nước ngoài trong ngành chế tạo ô tô đã tăng từ 4,8% năm 1986 lên 38,1% năm 1995 (Tạp chí “Kinh tế hệ” số tháng 7/1996). Tỷ trọng sản xuất ở nước ngoài (chỉ mối quan hệ giữatổng ngạch tiêu thụ của các xí nghiệp ở nước ngoài thuộc ngành chế tạo với tổng ngạch tiêu thụ của ngành chế tạo trong nước) đã tăng từ 3% năm 1985 lên 6,4% năm 1990 và 7,4% năm 1993, trong đó nghành sản xuất máy điện tăng lên 12,6%, máy móc vận tải tăng lên 17,3% (Sách trắng đầu tư, Hội Chấn hưng mậu dịch Nhật Bản năm 1995). + Tăng cường nhập khẩu các sản phẩm công nghiệp, bán thành phẩm, và linh kiện, đặc biệt là những sản phẩm được sản xuất từ những cơ sở chế tạo của Nhật Bản ở nước ngoài và nâng cao hơn nữa giá cả hàng xuất khẩu để bù lại những thiệt hại do sư tăng giá của đồng Yên gây ra. Ví dụ trong năm 1995, nhiều công ty xuất khẩu của Nhật Bản đã tăng giá hàng xuất khẩu từ 10 – 15%. Điều này đã khiến cho hàng nhập khẩu dễ có điều kiện thâm nhập hơn vào thị trường Nhật Bản trong khi đó hàng xuất khẩu từ Nhật Bản lại khó được chấp nhận hơn đối với người tiêu dùng nước ngoài. Theo số liệu thống kê, xuất khẩu của Nhật Bản trong name 1995 chỉ tăng có 2,6%so với 5,1% vào năm 1994, trong khi đó, nhập khẩu tăng tới 9,2% so với 8,4% vào năm 1994. Do xuất khẩu giảm và nhập khẩu tăng, cán cân mậu dịch thặng dư của Nhật Bản đã giảm đi đáng kể. Song điều đáng nói là trong khi thặng dư mậu dịch với Mỹ và EU giảm đi thì thặng dư mậu dịch của Nhật Bản với Châu á vẫn tiếp tục tăng nhanh, chứng tỏ Châu á ngày càng trở thành một thị trường xuất khẩu quan trọng của Nhật Bản. Ví dụ, xuất khẩu của Nhật Bản sang Châu á trong 6 tháng đầu năm 1995 đã lên tới 99,8 tỷ đôla, cao hơn cả xuất khẩu của Nhật Bản sang Mỹ và EU cộng lại (97,3 tỷ đôla). (Trịnh Ngọc - Kinh tế Nhật Bản phục hồi trong sự trì trệ. Nghiên cứu Nhật Bản, số 1(5), 3/1996). + Tăng cường liên doanh, liên kết với nước ngoài trong việc nghiên cứu và phát triển các sản phẩm mới. Đồng thời tến hành đào tạo lại lao động, hợp nhất các cơ sở sản xuất không có hiệu quả, hoặc bán lại cho các nhà đầu tư nước ngoài 10
11. Thứ ba, trong lĩnh vực tài chính, “Bing Bang” được coi là một trong những cuộc cải cách có vị trí quan trọng hàng đầu. Đây là một cuộc cải cách toàn diện, sâu sắc, và triệt để với mục tiêu cơ bản là: làm cho thi trường tài chính Nhật Bản năng động hơn, linh hoạt hơn, tự do hơn, minh bạch, chuẩn mực hơn và có thể sánh vai với những trung tâm tài chính lớn như New York và Luân Đôn. Những nội dung chủ yếu của cuộc cải cách này là: + Mở rộng sự lựa chọn cho các nhà đầu tư và những người đi vay. + Cải tiến chất lượng phục vụ của các trung gian tài chính và thúc đẩy sự cạnh tranh giữa các ngân hàng. + Phát triển một thị trường đem lại nhiều lợi ích hơn. + Thiết lập những khung khổ pháp lý và những quy định đáng tin cậy cho sự giao dịch bình đẳng, minh bạch. Trên cơ sở những hướng cải cách cơ bản nói trên, Chính phủ Nhật Bản đã ban hành và thực hiện hàng loạt các chính sách và biện pháp cải cách cụ thể đối với từng lĩnh vực của hệ thống tài chính. Trong đó, đặc biệt là các chính sách cơ cấu lại Bộ Tài Chính, chính sách tăng cường vai trò của Ngân hàng trung ương Nhật Bản, chính sách cơ cấu lại các ngân hàng thương mại, chính sách nới lỏng các quy chế tạo điều kiện cho sự phát triển của các thị trường vốn độc lập và sự thâm nhập vào các công việc kinh doanh lẫn nhau của các cơ quan tài chính nhằm tăng cường khả năng cạnh tranh của chúng, các chính sách về lãi suất tín dụng, tỷ giá đồng Yên, và thị trường chứng khoán, các chính sách về thuế, thu chi ngân sách và bảo hiểm (Hệ thống tài chính Nhật Bản: những đặc trưng cơ bản và cuộc cải cách hiện nay; chủ biên Trần Quang Minh, Nxb KHXH, Hà Nội, 2003). Chi tiết quá trình thực hiện cải cách tài chính “Bing Bang” của Nhật Bản được chỉ rõ trong bảng sau: Tiến trình thực hiện “Big Bang” của Nhật Bản Các khoản mục 1997 1998 1999 2000 2001 1. Mở rộng sự lựa chọn cho các 11
12. nhà đầu tư và các tổ chức tăng nguồn vốn - Tự do hoá giao dịch vốn và kinh doanh noại hối trong 4/98 nước cũng như ngoài nước 10/98 - Thực hiện tài khoản chứng khoán chung 12/98 - Tự do hoá hoàn toàn các loại chứng khoán - Giới thiệu việc bán uỷ thác 12/98 đầu tư không cần qua quầy của ngân hàng và các tổ chức khác - Tăng khả năng thanh toán 9/98 của ABS và các khoản nợ khác - Mở rộng định nghĩa về 12/98 chứng khoán - Cải cách chế độ lương hưu 2/97 2. Cải tiến chất lượng các loại dịch vụ và đẩy mạnh cạnh tranh - Khai thác sử dụng các công 3/98 ty cổ phần - Xoá bỏ những hạn chế trong hoạt động kinh doanh 10/99 ở các chi nhánh của các tổ chức tài chính - Chuyển từ chế độ cấp giấy 12/98 phép sang chế độ dăng ký đối với các công ty chứng khoán 12
13. - Tự do hoá mức hoa ang 10/99 của người môi giới - Cho phép các ngân hàng 10/99 phát hành thẳng trái phiếu và cổ phiếu 3. Sử dụng thị trường thân thiện, nhiều hơn - Cải tiến mua bán ngoại tệ 12/98 và xoá bỏ mức ấn dịnh cho các loại chứng khoán có trong danh sách - Tăng cường chức năng của 12/98 thị trường đăng ký qua máy - Xoá bỏ thuế giao dịch chứng khoán và thuế ở thị 4/99 trường hối đoái - Xoá bỏ một phần thuế của 4/99 những người có JGBs 4. Cải tiến khung pháp lý cho việc trao đổi bình đẳng và minh bạch - Thực hiện ngay các biện 4/99 pháp hành động đúng - Tăng cường chế độ công khai tình hình kinh doanh 12/98 của các doanh nghiệp - Cải cách các tiêu chuẩn về kế toán: đánh gia kế toán 3/01 thị trường bằng điểm 13
14. Chương ii: một số thành công bước đầu của cải cách kinh tế ở nhật bản Có thể thấy tư sau cuộc khủng hoảng tài chính – tiền tệ khu vực Đông á Nhật Bản đã có những cố gắng xúc tiến mạnh hơn chương trình cải cách nền kinh tế của mình. Trên thực tế cuộc khủng hoảng đã làm bộc lộ rõ những điểm hạn chế trong bản thân nền kinh tế Nhật Bản, nhất là trong hệ thống Tài chính Ngân hàng buộc Nhật Bản phải có sự cải cách toàn diện. Nhìn lại các cuộc cải cách trong những năm gần đây ta thấy Nhật Bản không chỉ chú trọng vào phương diện tạo cầu, kích cầu mà còn chú ý cả khía cạnh cung của nền kinh tế nhằm tạo ra một cơ cấu kinh tế hợp lý trên cơ sởphát triển mạnh các ngành kinh tế kỹ thuật cao. Trên phương diện cầu, Chính phủ Nhật Bản đã có nhiều chương trình kích thích kinh tế hàng năm nhằm mở rộng đầu tư. Bên cạnh đó là những cố gắng tập trung giải quyết các khoản nợ khó đòi, nhằm tạo sự lành mạnh trong hệ thống ngân hàng, kích thích các hoạt động đầu tư tư nhân. Trong các chương trình cải cách của Thủ tướng Nhật Bản trước ông Koizumi lại chú trọng kích thích đầu tư tư nhân, hạn chế, giảm tài trợ đầu tư công cộng nhằm tiến tới cân bằng ngân sách. Chẳng hạn theo dự toán ngân sách năm tài chính 2002, công trái được phát hành không qua 30 nghìn tỷ Yên,giảm 10% ODA và giảm đầu tư công cộng 10%. Để kích thích mạnh hơn đầu tư tư nhân chính phủ đã tập trung vào giải quyết nợ khó đòi thông qua một số giải pháp mạnh có tính khả thi như bán lại nợ, cho doanh nghiệp chịu nợ phá sản, ngân hàng tự huỷ bỏ một phần nợ. Cùng với đó thực hiện giảm thuế để kích thích người dân tăng chi tiêu và đầu tư phát triển kinh tế. Trên phương diện cung nhà nước chú ý đẩy mạnh cải cách cơ cấu và thể chế kinh tế nhằm tạo môi trường thông thoáng cho các doanh nghiệp hoạt động. Các chính sách Nhà nước tập trung chú trọng phát triển các nghành công nghệ cao đại diện cho nền kinh tế mới – kinh tế tri thức. Xúc tiến chương trình phát triển tổng thể vùng kinh tế nhằm gắn kết các khu vực trong nền kinh tế theo 4 trục chính: Đông – Bắc, ven biển Nhật Bản, ven Thái Bình Dương và trục phía tây Nhật Bản, qua đó phát huy lợi thế so sánh của từng vùng trong hoạt động kinh doanhhợp tac quốc tế. Nhật Bản cũng 15
15. đẩy mạnh tiến trình tự do hoá và hội nhập quốc tế. Bên cạnh gia tăng các hoạt động hợp tác với ASEAN, Nhật Bản cũng từng bước mở cửa thị trường nội địa và tự do hoá các hoạt động kinh doanh, thu hút nhiều hơn dòng vốn nước ngoài đổ vào thị trường Nhật Bản. Điều đáng chú ý trong các cuộc cải cáchgần đây là chú trọng phát triển kinh tế theo hướng gia tăng nội nhu, láy nội nhu làm động lực phát triển. I. một số thành công bước đầu của cải cách kinh tế Nhật Bản Nhìn một cách tổng thể, cải cách kinh tế ở Nhật Bản đã thu được những kết quả tương đối khả quan. Các cuộc cải cách này đã và đang dẫn tới những thay đổi mạnh mẽ cơ cấu kinh tế Nhật Bản, làm cho khu vực tài chính Nhật Bản đã trở lên có sức cạnh tranh mạnh hơn và, sự thâm nhập của nước ngoài vào nền kinh tế Nhật Bản cũng trở nên ít khó khăn hơn. Các cuộc cải cách này cũng đã dẫn tới sự cơ cấu lại các công ty và sự phát triển mạnh của các thị trường vốn độc lập. Hơn 10 năm trước dây, người Nhật Bản không thể nghĩ rằng sự xuất hiện của thị trường vốn sẽ là một lực lượng quan trọng thúc đẩy sự cơ cấu lại nền kinh tế Nhật Bản và làm thay đổi phong cách quản lý truyền thống trong các công ty của Nhật Bản. Sự ra đời của một ban giám đốc độc lập và quyền lợi của các cổ đông là những vấn đề đáng chu ý hiện nay ở các công ty Nhật Bản. Chế độ làm việc suốt đời và trả lương theo thâm niên cũng đã trở nên không còn thích hợp nữa. Nếu như trong những năm 1980, người ta không thể tuyển mộ sinh viên giỏi từ một trường đại học có tiếng ở Nhật Bản vào làm việc cho một công ty mà không phải là lớn hoặc không phải Bộ tài chính; và người Nhật Bản cũng không thích thú vào làm việc trong các công ty nước ngoài, thì trong những năm gần đây, tình hình đã hoàn toàn khác. Những sự thay đổi này, một phần chính là kết quả của những cuộc cải cách kinh tế trong những năm 1990, đặc biệt là cuộc cải cách hệ thống tài chính trong những năm gần đây của Nhật Bản. 16
16. 1. Những tiến bộ trong việc điều chỉnh cơ cấu kinh tế. Kể từ khi nền kinh tế “bong bóng” bị sụp đổ, Chính phủ Nhật Bản đã ban hành khá nhiều giải pháp kích thích cả gói với quy mô lớn cùng với các luật cải cách tài chính và tỷ lệ lãi suất thấp nhằm chuyển đổi cơ cấu kinh tế. Những giải pháp này đã góp phần thúc đẩy mạnh mẽ sự phát triển của khu vực kinh tế tư nhân. Các nhà lãnh đạo kinh doanh của khu vực tư nhân đã phần nào lấy lại được lòng tin trong việc đưa khu vực tư nhân thành khu vực đi đầu trong việc đem lại sự phục hồi kinh tế cho Nhật Bản. Dưới tác động của các chính sách cải cách, các tập đoàn công ty của Nhật Bản đã và đang tiến hành việc cơ cấu lại theo hướng phù hợp với xu thế toàn cầu hoá kinh tế. Có 4 tín hiệu chứng tỏ các tập đoàn công ty Nhật Bản đang tự chuyển đổi theo hướng một cơ cấu có khả năng cạnh tranh mạnh hơn. Thứ nhất là có sự thay đổi trong khâu quản lý theo hướng tăng cường vai trò của những người nắm cổ phần. Theo hướng này, các tập đoàn công ty Nhật Bản được đặt dưới sự giám sát chặt chẽ của các cổ đông, và do đó các hoạt động kinh doanh sẽ trở nên có hiệu quả hơn. Thứ hai là việc thực hiện hệ thống tính toán thống nhất. Hệ thống này đã có tác dụng quan trọng trong việc tăng cường sự minh bạch cũng như buộc các công ty phải tập trung vào những khả năng cốt lõi của họ. Thứ ba là các công ty đang xúc tiến việc nâng cao chất lượng lãnh đạo bằng cách đưa vào các giám đốc từ bên ngoài. Bằng cách này các nhà quản lý có thể nghe được nhiều ý kiến khác nhau và không thiên vị về chiến lược công ty của họ, cho phép họ thực hiện những thay đổi làm tăng khả năng cạnh tranh hơn. Việc làm này cũng góp phần tăng cường vai trò của lãnh đạo vì nó tách chức năng kiểm tra khỏi chức năng hoạt động kinh doanh. Thứ tư, việc quản lý các nguồn nhân lực cũng đang có sự thay đổi. Nhiều công ty hiện nay nhấn mạnh vào khả năng làm việc hơn là sự thâm niên và thuê mướn suốt đời. Ví dụ, theo một nghiên cứu, chỉ có 6,3% người Nhật cho rằng hệ thống trả lương theo thâm niên cần được duy trì, trong khi đó 53,8% cho rằng tiền lương cần được trả trên cơ sở công việc thực tế . 17
17. Bên cạnh những nhân tố kể trên, sự phát triển mạnh của đầu tư nước ngoài vào Nhật Bản cũng là một động lực khác cho sự thay đổi cơ cấu các ngành. Đặc biệt là cuộc cải cách tài chính Big Bang đã và đang dẫn tới những thay đổi cơ cấu sâu sắc ở Nhật Bản. Khu vực tài chính Nhật Bản trở nên có sức cạnh tranh mạnh hơn và sự thâm nhập của nước ngoài vào khu vực này cũng trở nên ít khó khăn hơn. Theo các số liệu thống kê, đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) vào Nhật Bản trong những năm gần đây đã tăng rất mạnh. Trong đó khoảng 34,1% tổng vốn FDI là vào khu vực tài chính, và khoang 24% vào kỹ thuật thông tin và các ngành thương nghiệp bán lẻ. FDI, ngoài các khoản tiền đầu tư, đã đưa vào Nhật Bản các quan điểm của các nhà đầu tư và các kiểu quản lý công ty không chỉ mới mà còn có thể áp dụng đối với các xí nghiệp Nhật Bản truyền thống. Nếu như trước đây người Nhật Bản đã không thích thú làm việc trong các công ty nước ngoài ở Nhật Bản thì trong những năm gần đây tình trạng này đã được cải thiện rất nhiều. Ví dụ, nhiều người Nhật Bản đã hoan nghênh sự sát nhập của Nissan và Renault nhằm cứu vãn sự sống còn của Nissan, trong khi thừa nhận rằng sự sống còn không thể có được nếu không chấp nhận sự cơ cấu lại tập đoàn một cách đau đớn như sa thải công nhân, Tất cả những nhân tố kể trên đã góp phần tạo ra một sự chuyển dịch đáng kể trong nội bộ các ngành kinh tế của Nhật Bản. Nhiều ngành công nghiệp mới đã ra đời và phát triển như: Thông tin liên lạc, viễn thông, điện tử và điện dân dụng , nhiều ngành công nghiệp truyền thống đã được điều chỉnh theo hướn thu hẹp sản xuất, hoặc liên doanh liên kết, hoặc tăng cường năng lực sản xuất nhằ nâng cao hiệu quả sản xuất kinh doanh như: ôtô, sắt thép, xây dựng (Điều chỉnh cơ cấu kinh tế Nhật Bản trong bối cảnh toàn cầu hoá, Chủ biên Vũ Văn Hà, Nxb. KHXH, Hà Nội, 2002). Có thể nói rằng, kể từ đầu thập kỷ 90 đến nay Nhật Bản đã và đang ở trong một quá trình chuyển đổi cơ cấu kinh tế sâu sắc. Nền kinh tế Nhật Bản đang chuyển dịch theo hướng giảm sự can thiệp của Chính phủ và tăng cường sự cạnh tranh của một nền kinh tế mở theo cơ chế thị trường, và theo hướng một nền kinh tế mà sự tiến bộ của ký thuật thông tin đang được lan rộng một cách nhanh chóng đem lại những khả năng cạnh tranh mới cho các công ty trên thị trường. Trước và ngay sau Chiến tranh thế giới thứ hai, 18
18. nông nghiệp và dệt là những ngành đặc trưng của cơ cấu kinh tế Nhật Bản kiểu cũ. Trong những thập kỷ gần đây, cơ cấu kinh tế Nhật Bản lại được đặc trưng bởi các công ty to lớn đã được thiết lập một cách vững chắc trong nhiều ngành công nghiệp nặng (như luyện kim, chế tạo máy, và hoá chất), hệ thống ngân hàng, và các công ty thương mại tổng hợp lớn, Và trong những năm gần đây, cơ cấu kinh tế này lại đang được chuyển đổi theo hướng cải tổ cơ cấu và đầu tư vào kỹ thuật thông tin để có thể hoạt động có hiệu quả trong bối cảnh toàn cầu hoá kinh tế đang diễn ra mạnh mẽ trên thế giới. Bên cạnh những ngành nghề truyền thống đã và đang được cải tổ và nâng cấp, có rất nhiều ngành nghề mới đang được hình thành trong nền kinh tế Nhật Bản. Người ta gọi đó là “Kinh tế Nhật Bản kiểu mới”. Sự chuyển dịch cơ cấu ngành chính là nhân tố quan trọngnhất tạo ra gương mặt mới của nền kinh tế Nhật Bản. 2. Những thành tựu trong lĩnh vực cải cách tài chính. Theo đánh giá chung, cuộc cải cách hệ thống tài chính Nhật Bản đã thu được những kết quả bước đầu như: Vai trò và chức năng của hai cơ quan chủ yếu trong hệ thống tài chính là Bộ Tài chính (MOF) và Ngân hàng Trung ương Nhật Bản (BOJ) đã có sự thay đổi về cơ bản với việc tăng cường tính độc lập và quyền tự quyết của BOJ trong việc quản lý và thực hiện chính sách tiền tệ; Luật Ngân hàng mới đã có hiệu lực và đi vào hoạt động kể từ năm 1997; nhiều ngân hàng đã tiến hành việc bán những uỷ thác đầu tư; các cơ quan tài chính đã có quyền chủ động hơn trong việc giải quyết những vấn đề nảy sinh; và rất nhiều công ty kinh doanh chứng khoán đã được thành lập và đi vào hoạt động. Việc hợp nhất, các ngân hàng nhằm làm tăng sức mạnh tài chính và khả năng lợi nhuận đã được đẩy mạnh. Sự thâm nhập của các ngân hàng thương mại và ngân hàng uỷ thác vào kinh doanh bảo hiểm thông qua các chi nhánh cũng đã được thực hiện Sau hơn 5 năm triển khai và thực hiện, cuộc cải cách hệ thống tài chính Nhật Bản bước đầu đã thu được những kết quả đáng khích lệ. Cuộc cải cách này đã và đang dẫn tới những thay đổi cơ cấu sâu sắc ở Nhật Bản. Khu vực tài chính Nhật Bản đã trở nên có sức cạnh tranh hơn, sự thâm nhập của nước ngoài vào khu vực này cũng trở nênít khó khăn hơn, các thị trường vốn độc lập cũng đã được phát triển thêm một bước. Các cơ quan tài chính 19
19. Nhật Bản đã hoàn toàn được tự do trong các hoạt động của mình và các phương tiện quản lý tài sản đã được cải thiện một cách có ý nghĩa, sự thâm nhập lẫn nhau về công việc kinh doanh của các ngân hàng, các công ty chứng khoán và công ty bảo hiểm, cùng với xu hướng hợp nhất các loại cơ quan này đã được đẩy mạnh, các thị trường vốn đã được phát triển thêm một bước, đặc biệt là mạng lưới thị trường thông qua hệ thông trao đổi thương mại điện tử và qua Internet; Sự liên doanh, liên kết với nước ngoài và sự thâm nhập của các công ty ài chính nước ngoài vào Nhật Bản đã được đẩy mạnh dưới các hình thức như: FDI, mua cổ phần, tham gia trực tiếp vào công việc quản lý của các công ty Nhật Bản và các thị trường chứng khoán ở Nhật Bản; Và chất lượng quản lý tín dụng của các cơ quan trong hệ thống tài chính Nhật Bản đã được cải thiện rất đáng kể (Hệ thống tài chính Nhật Bản: Những đăc trưng cơ bản và cuộc cải cách hiện nay; chủ biên Trần Quang Minh, Nxb KHXH, Hà Nội, 2003). II. những chính sách và biện pháp cải cách trong từng lĩnh vực của hệ thống tài chính Mặc dù đã từng có những đóng góp quan trọng vào sự phát triển kinh tế của Nhật Bản, đặc biệt là trong thời kỳ tăng trưởng ngoạn mục (1955 – 1973), hệ thống tài chính Nhật Bản mà trong đó các ngân hàng đóng vai trò trung tâm, kể từ cuối thập kỷ 80 đến nay đã bộc lộ rất nhiều những yếu kém và bất cập, ảnh hưởng tiêu cực đến sự phát triển kinh tế của đất nước. Trong suốt hơn một thập kỷ vừa qua, Chính phủ Nhật Bản đã phải thực hiện khá nhiều chính sách và biện pháp nhằm cơ cấu lại hệ thống tài chính thích ứng với những đòi hỏi của tình hình kinh tế trong nước và bối cảnh quốc tế mới. Tuy nhiên, những giải pháp tình thế được thực hiện trong những năm đầu thập kỷ 90 đã chứng tỏ rằng đó không phải là những phương thuốc hữu hiệu đẻ chữa trị căn bệnh “khủng hoảng cơ cấu” kinh tế nói chung và hệ thống tài chính của Nhật Bản nói riêng. Chỉ khi chương trình “Big Bang” do Thủ tướng Hashimoto khởi sướng và được thực hiện kể từ tháng 11/1996, hệ thống tà chính Nhật Bản mới thực sự bước vào một cuộc cải cách sâu sắc và toàn diện. 20
20. Đặc điểm nổi bật của hệ thống tài chính Nhật Bản là chủ yếu dựa vào ngân hàng nên trước hết chúng ta sẽ đi vào các chính sách, biện pháp để cải cách ngân hàng trung ương (NHTW) và ngân hàng thương mại (NHTM). 1. Các chính sách đối với NHTW và NHTM Hệ thống tài chính Nhật Bản, đặc biệt là hệ thống ngân hàng, đã được ca ngợi có vai trò sống còn trong phát triển kinh tế của Nhật Bản trước những năm 1990. Rất nhiều ngân hàng Nhật Bản thời kỳ đó là những ngân hàng lớn nhất trên thế giới: 9 trong số 10 ngân hàng hàng đầu thế giới xét về quy mô tài sản là những ngân hàng Nhật Bản. Các ngân hàng này có những quỹ tiền gửi khổng lồ, chi phí thấp và những đánh giá tín dụng cao nhất. Chính vì thế, Nhật Bản đã thay đổi hẳn trong những năm 1990 với những món nợ khó đòi khổng lồ của các ngân hàng, kinh tế triền miên trong vòng suy thoái, giảm phát liên tục trong những năm gần đây. Vậy làm thế nào để có thể lập lại trật tự của hệ thống tài chính để ngân hàng có thể làm tốt vai trò trung gian tài chính của mình trong việc thu hút vốn nhàn rỗi và cung cấp vốn cho doanh nghiệp, thực sự đáp ứng những yêu cầu mới trong qua trình hội nhập quốc tế và toàn cầu hoá. Chương trình cải cách “Big Bang” đã đưa ra những chính sách và biện pháp tương đối toàn diện để đổi mới nguyên tắc hoạt động cũng như cơ cấu tổ chức hệ thống ngân hàng Nhật Bản. a. Đối với NHTW Như chúng ta đã biết, ngân hàng trung ương là một định chế quản lý nhà nước về tiền tệ – tín dụng. Nó nằm trong bộ máy quyền lực quốc gia. Song, tuỳ theo điều kiện lịch sử cụ thể của mỗi nước, HNTW có thể độc lập hay trực thuộc Chính phủ. Chẳng hạn ở Mỹ và Đức, thực hiện thể chế NHTW độc lập với Chính phủ. Trong thể chế này, Chính phủ không được can thiệp vào hoạt động của NHTW. Nhưng ở Nhật, Anh, Pháp và một số nước khác thực hiện thể chế NHTW trực thuộc Chính phủ, Chính phủ có ảnh hưởng quyết định đối với hoạt động của NHTW. Khác với tính chất quản lý nhà nước của các bộ, NHTW thực hiện việc quản lý nhà nước qua các nghiệp vụ kinh doanh có đem lại lợi nhuận. 21
21. Song, việc kinh doanh này chỉ là phương tiện nâng cao hiệu suất của công tác quản lý, chứ không phải là mục đích của hoạt động chính của NHTW. Mục đích hoạt động của NHTW là cung ứng tiền tệ cho nền kinh tế, điều hoà lưu thông tiền tệ và quản lý hệ thống ngân hàng, nhằm bảo đảm lưu thông tiền tệ ổn định, từ đó tạo diều kiện tăng trưởng kinh tế, tăng việc làm và kiềm chế lạm phát. Với 3 chức năng cơ bản là: phát hành tiền tệ, ngân hàng của các ngân hàng và ngân hàng của nhà nước, NHTW đóng vai trò quan trọng trong việc ổn định và phát triển kinh tế – xã hội như điều tiết khối lượng tiền trong lưu thông, ổn định sức mua của đồng tiền quốc gia. Ngân hàng trung ương Nhật Bản (DOJ) ra đời vào năm 1886 theo sáng kiến của Bộ trưởng Tài chính Masayoshi Matsuka. Đây là một phần trong chương trình hiện đại hoá tài chính Nhật Bản của thời Minh Trị. Mục tiêu là để cải cách hệ thống tiền tệ, thiết lập một đồng tiền chung trong cả nước, tạo cơ sở cho tài chính quốc gia và thúc đẩy sự phát triển của ngân hàng nói chung. Gần 60 năm sau Pháp lệnh BOJ được thay thế bằng một luật NHTW mới được thực hiện trong thời kỳ Chính phủ do giới quân sự lắm quyền vào năm 1942. Sự sửa đổi lần đó có thêm vào quyền hạn của NHTW trong chính sách tiền tệ, nhưng vẫn coi HNTW là một bộ phận của Bộ Tài Chính. Sau Chiến tranh Thế giới thứ II, BOJ hầu như không có sự thay đổi. Hai sáng kiến nhằm cải cách Luật NHTW – một lần vào cuối những năm 1950 và một lần nữa vào năm 1965 đều không đem lại kết quả. Vì lúc đó kinh tế đang tăng trưởng với tốc độ cao nên các chính trị gia cũng như công chúng thấy không quan tâm nhiều tới sự thay đổi Luật NHTW. Điều này mới chỉ được thực sự nghĩ tới khi nền kinh tế đã như một quả bóng căng phồng vào cuối những năm 1980 và khi bong bóng nổ thì những tiếng kêu cứu từ những tổ chức cho vay và của công chúng buộc Chính phủ phải có một vài hành động để thay đổi chính sách tiền tệ và hệ thống tài chính. Một uỷ ban tư vấn riêng của Thủ tướng Hashimoto và báo cáo đầu tiên được công bốvào tháng 11 năm 1996. Sau đó quá trình sửa đổi luật bắt đầu được Uỷ ban Nghiên cứu hệ thống tài chính và Ban Cố vấn trong Bộ Tài chính tiến hành. Tháng 2 năm 1997 dự thảo luật được nội các chấp thuận và được 2 viện của Quốc hội thông qua vài tháng sau đó. Với tiêu đề 22
22. “Tiến tới sự độc lập của BOJ” báo cáo của Uỷ ban Tư vấn đã tổng hợp ý kiến của các quan chức trong BOJ và Bộ Tài chính. Luật NHTW mới của Nhật Bản ghi rõ NHTW được độc lập trong chính sách tiền tệ và cụ thể hoá những vấn đề thuộc phạm vi của NHTW. Điều 1 của Luật đưa ra 2 mục tiêu của NHTW là quản lý tiền, ổn định giá cả, và đảm bảo cung cấp vốn cho các ngân hàng và các tổ chức tài chính khác, duy trì trật tự của hệ thống tài chính. Quy định này cho thấy NHTW là trung tâm của hệ thống thanh toán cũng như là tổ chức để duy trì “trật tự tài chính”. Điều 3 của Luật tuyên bố sẽ tôn trọng quyền tự quyết của NHTW bằng sự độc lập trong quá trình ra quyết định và công bố nội dung các quyết định. Luật cũng quy định chức năng và việc bổ nhiệm các chức vụ của NHTW. Ban trị sự của BOJ sẽ gồm: 1 thống đốc, 2 phó thống đốc, 6 thành viên được lựa chọn nằm trong Ban chính sách, 3 kiểm toán viên,6 giám đốc điều hành, và một số cố vấn. Thống đốc, 2 phó thống đốc, 6 thành viên được lựa chọn nằm trong Ban Chính sách, ban này do Nội các chỉ định với sự đồng ý của 2 viện trong Quốc hội sẽ được ra những quyết định quan trọng về chính sách tiền tệ và về hệ thống ngân hàng. Những kiểm toán viên cũng do Nội các bổ nhiệm, nhưng các giám đốc điều hành và các cố vấn thì do Bộ trưởng Tài chính bổ nhiệm theo sự giới thiệu của Ban Chính sách. Luật ghi rõ 6 thành viên được lựa chọn phải là chuyên gia kinh tế hoặc tài chính, hoặc những người có kiến thức uyên thâm về kinh tế – xã hội để tăng cường tính minh bạch và có thể hạn chế sự can thiệp của Bộ Tài chính. Như vậy luật mới đã lành mạnh hoá chức năng của Ban Chính sách tiền tệ, trong tổng số 9 người của ban thì 4 thành viên mới được bổ nhiệm vào tháng 4 năm 1998 đều độc lập với Chính phủ. Trong Ban Chính sách tiền tệ, không một thành viên nào có quyền áp đặt quan điểm của riêng mình, mọi người đều có thể thẳng thắn nêu ý kiến. Bắt đầu từ tháng 1 năm 1998, BOJ đã thực hiện các cuộc họp định kỳ 1 hoặc 2 lần trong một tháng về chính sách tiền tệ, và sau 5 hoặc 6 tuần sẽ công bố công khai nội dung các cuộc họp. Đây có thể coi là một đột phá để đưa Nhật Bản tiến đến các tiêu chuẩn quốc tế về tính minh bạch trong hoạt động ngân hàng. Ngoài ra, trong việc quản lý nhân sự BOJ đã bãi bỏ quy chế thăng chức tự động hàng năm, tăng cường hiệu quả nguồn nhân lực, áp dụng một cách then trọng hệ thống thăng chức dựa vào sự đóng góp của các cá nhân cho hoạt động của ngân hàng. 23
23. Như vậy vai trò, chức năng, cơ cấu tổ chức của BOJ đã có những thay đổi đáng kể theo hướng độc lập, tự quyết chứ không phải là tổ chức chỉ biết thực thi những mệnh lệnh của Bộ Tài chính như trước kia. Tuy nhiên, những thay đổi này vẫn chưa thể theo kịp các đồng sự phương Tây của họ. Có những phê phán cho rằng BOJ tuy đã được độc lập trong thực thi chính sách tiền tệnhưng lại bị hạn chế trong việc quản lý tiền tệ. Khi nói về quan hệ với Chính phủ, Điều 4 của Luật mới lại ghi “tiền mặt và quản lý tiền tệ là một bộ phận trong chính sách kinh tế tổng thể, BOJ cần phải giữ quan hệ mật thiết với Chính phủ và trao đổi ý kiến đầy đủ, như vậy thì chính sách tiền tệ mới có sự hài hoà với chính sách kinh tế của Chính phủ”. Điều này có nghĩa là BOJ phải bàn bạc với Bộ Tài chính, và nó không giống với đồng sự của họ ở Đức hoặc ở Mỹ, các quan chức của NHTW ở 2 nước này không đựoc phép nhận xét công khai về chính sách tài chính ngay cả khi nó không phù hợp với sự lựa chọn trong chính sách tiền tệ. Điều 37 và 38 khi nói về trường hợp cho vay khẩn cấp thì lại thiếu sự phân biệt giữa việc bảo vệ hệ thống thanh toán của BOJ với sự quan tâm của Chính phủ trong việcgiúp đỡ cho vay đối với các tổ chức. Với vai trò người cho vay cuối cùng, về nguyên tắc BOJ chỉ cho những ngân hàng có khả năng trả nợ được vay nhưng điều 37 của Luật lại ghi “khi các tổ chức tài chính thiếu vốn tạm thời ngoài dự đoán do những tai nạn ngẫu nhiên mà không thanh toán được” thì BOJ có thể cho vay. Ngoài ra điều 38 còn nói Bộ Tài chính có thể yêu cầu BOJ cho vay trong những trường hợp khác như “khi thấy cần thiết phải duy trì hệ thống theo trật tự nếu thấy tình trạng kinh doanh và tài sản của một số tổ chức tài chính có thể có vấn đề dẫn đến phá vỡ trật tự tài chính”. Điều đó không nói rõ là BOJ có thể từ chối những yêu cầu hoặc đưa ra điều kiện gì không. Với chức năng là ngân hàng của Chính phủ, NHTW luôn gặp phải những vấn đề khó sử trước đây. Chính phủ các nước đều đã có lúc gây áp lực với NHTW trong việc thay đổi chính sách lãi suất để có những khoản vay với lãi suất thấp hơn cho những hoạt động của Chính phủ. Điều 34 nói BOJ có thể cho vay không cần thế chấp đối với Chính phủ, hoặc mua trái phiếu hoặc ghi nợ trong giới hạn của Luật Ngân sách mà Quốc hội dặt ra. Như vậy, việc áp dụng luật NHTW sửa đổi cho phép tạo lập môi trường pháp lý phù hợp với tiêu chwnr quốc tế về quyền tự chủ, tính minh 24
24. bạch và các nhân tố quan trọng khác của NHTW. Đây là những điều kiện cần thiết để chiếm được lòng tin của thi trường. Với Luật sửa đổi này phạm vi can thiệp của Chính phủ với BOJ đã bị thu hẹp, tuy nhiên BOJ cũng phải luôn duy trì mối quan hệ gần gũi và trao đổi quan diểm với Chính phủ một cách đầy đủ để đảm bảo chính sách của BOJ hài hoà với chính sách kinh tế của Chính phủ. Luật ngân hàng mới nhấn mạnh khái niệm “minh bạch” với quy định rằng BOJ sẽ thông báo ra công chúng nội dung các quyết định cũng như quá trình ra quyết địnhcó liên quan tới vấn đề quản lý tiền và ngoại hối. Có thể thấy cuộc cải cách đối với BOJ tương đối toàn diện vì không chỉ về cơ cấu luật pháp bên ngoài mà còn về cấu trúc và động lưc bên trong của nó, tạo điều kiện để BOJ trở thành một ngân hàng hiện đại theo tiêu chuẩn quốc tế. Điều này đã được chứng minh trong thời gian 4 năm qua khi BOJ luôn kiên định duy trì chính sách nới lỏng tiền tệ của mình với việc điều chỉnh lãi suất linh hoạt, can thiệp kịp thời vào thị trường ngoại hối. Chẳng hạn, trong thời gian qua khi đồng Yên lên giá quá mức, tạo điều kiện thuận lợi cho xuất khẩu của Nhật Bản. Chỉ tính từ cuối tháng 5/ 2002 đến đầu tháng 7/2002, BOJ đã 7 lần tung đồng Yên ra để mua Đôla Mỹ và trong lần can thiệp thứ 6, BOJ đã yêu cầu Cục dự trữ Liên bang Mỹ và NHTW châu âu giúp cho việc bán đồng Yên. Đây là lần đầu tiên BOJ có sự phối hợp với NHTW của các nước khác. b. Đối với các NHTM NHTM là doanh nghiệp kinh doanh trong lĩnh vực tiền tệ – tín dụng và có thể hiểu đó là một trung gian tài chính đi vay để cho vay. Có nhiều loại hình NHTM như NHTM công, NHTM tư, NHTM trong nước, NHTM nước ngoài, NHTM toàn quốc, NHTM địa phương, NHTM duy nhất hoặc NHTM mạng lưới, dựa trên tiêu thức doanh số người ta phân biệt NHTM nhỏ, NHTM lớn hoặc siêu lớn. NHTM có 3 chức năng: trước hết, NHTM hoạt động với tư cách là một trung gian tín dụng. Một mặt, thu hút các khoản tiền nhàn rỗi trong xã hội bao gồm tiền của các doanh nghiệp, các hộ gia đình, cá nhân và các cơ quan nhà nước. Mặt khác, nó ding chính số tiền đã huy động được để cho vay đối với các tổ chức, cá nhân trong xã hội khi có nhu cầu bổ sung vốn. Thứ hai, NHTM là một trung gian thanh toán vì phần lớn các khoản chi trả về hàng hoá, dịch vụ của xã hội đều được thực hiện qua ngân hàng. Chức 25
25. năng thứ 3 của NHTM là nguồn bổ sung tiền. NHTM có thể bổ sung tiền bằng cách chuyển khoản hay các giấy tờ có giá trị để thay thế cho tiền mặt. Cùng với vai trò độc quyền phát hành giấy bạc NHTW, NHTM góp phần thoả mãn nhu cầu dùng tiền làm phương tiện giao dịchcủa toàn xã hội. Quá trình bổ sung tiền của NHTM dựa trên cơ sở tiền gửi của xã hội. Song, số tiền đó được nhân lên gấp bội khi ngân hàng cho vay thông qua cơ chế thanh toán chuyển khoản giữa các ngân hàng. Khả năng làm tăng tiền của NHTM phụ thuộc vào các yếu tố như tỷ lệ dự trữ bắt buộc, tỷ lệ dự trữ dôi dư và tỷ lệ giữa tiền lưu thông ngoài hệ thống ngân hàng và tiền gửi của xã hội ở hệ thống ngân hàng. Việc quản lý hoạt động của NHTM cần đảm bảo khả năng thanh toán thường xuyên đối với khách hàng, bảo đảm mức sinh lời cao, xử lý hài hoà mối quan hệ giữa yêu cầu bảo đảm khả năng thanh toán và mức sinh lời cao. Muốn vậy, NHTM phải sắp xếp tài sản Có theo trật tự lỏng của chúng để bố trí cơ cấu hợp lý các khoản cho vay ngắn hạn, trung hạn, dài hạn, đầu tư chứng khoán trung và dài hạn trong mối tương quan với các nguồn vốn tương ứng bên tài sản Nợ. Cho đến trước những năm1990, hệ thống ngân hàng Nhật Bản nói chung và các NHTM Nhật Bản nói riêng luôn hoạt động dưới chế độ bảo hộ của Chính phủ. Chính phủ đảm bảo lợi nhuận ổn định cho các ngân hàng dù ở mức thấp nhất. Sự cạnh tranh giữa các ngân hàng để có được nhiều tiền gửi cho đến những năm 1980 được xem là hết sức hợp lý vì có nhiều đơn xin vay vốn đầy hứa hẹn và một sự đảm bảo lợi nhuận nhất định bằng tiền những quy dịnh về lãi suất của Nhà nước.Tuy nhiên sự ổn định lãi suất ngân hàng và quản lý ngân hàng dần dần suy giảm do những thay đổi của môi trường kinh tế trong nước cũng như trên thế giới như: tự do hoá lãi suất, cạnh tranh lớn hơn trong thị trường vốn, đơn xin vay có nhiều hứa hẹn giảm do nền kinh tế đã phát triển tương đối hoàn chỉnh. Sự bảo hộ của Nhà nước cộng thêm với sự thay đổi trong môi trường tài chính toàn cầu đã làm cho phương thức quản lý của các NHTM Nhật Bản trở nên lạc hậu, kém hiệu quả. Sau sự sụp đổ của nền kinh tế bong bóng thì hệ thống ngân hàng Nhật Bản thực sự rơi vào khủng hoảng vì sự quản lý lỏng lẻo của ngân hàng trong việc cho vay tràn lan, không giám sát, không thẩm định chặt chẽ tài sản và tình hình kinh doanh của các công ty dẫn đén sự bùng nổ của các khoản nợ khó đòi. Tháng 3 năm 1997, BOJ cũng như Bộ Tài chính mới coi vấn đề nợ khó đòi của các ngân hàng là vấn đề cấp thiết. Để vực dậy hệ thống ngân 26
26. hàng, cuộc đại cải cách tài chính “Big Bang” đã đưa ra những giải pháp dài hạn cơ cấu lại các NHTM. So với các nước phát triển khác, các NHTM của Nhật Bản hiện tại khả năng sinh lời thấp, chất lượng tín dụng chưa cao, trình độ công nghệ và mô hình tổ chức quản lý còn chưa tốt. Vì vậy, để có khả năng cạnh tranh cao và hội nhập thì cần phải có kế hoạch tổng thể cơ cấu lại NHTM, cụ thể là: Lành mạnh hoá tài chính và nâng cao năng lực tài chính của các NHTM. Trước hết, phải xử lý triệt để nợ tồn đọng, làm sạch bảng tổng kết tài sản, phấn đấu giảm tỷ lệ nợ quá hạn xuống dưới 5% tổng dư nợ theo tiêu chuẩn quốc tế thông qua việc thành lập Ban Cơ cấu tài chính các NHTM và công ty mua bán, giải quyết nợ. Tăng vốn điều lệ cho các NHTM nhằm đảm bảo yêu cầu về tỷ lệ vốn tự có theo tiêu chuẩn quốc tế. Cơ cấu lại mô hình tổ chức của NHTM, tăng cường sự kiểm tra, kiểm soát để tăng chất lượng tín dụng, dịch vụ ngân hàng, đảm bảo quyền tự chủ của ngân hàng trong việc ra quyết định. Quản lý tín dụng theo hướng kinh doanh tín dụng theo nguyên tắc thị trường, giảm dần sự bảo hộ của nhà nước, đảm bảo an toàn theo tiêu chuẩn quốc tế. Xây dựng các thiết chế quản lý rủi ro, giảm thiểu rủi ro và tăng năng lực tài chính. Đánh giá đúng thực trạngtài chính của các NHTM đồng thời xây dựng chiến lược đào tạo và sử dụng nhân viên theo hướng đáp ứng được yêu cầu kinh doanh, cạnh tranh và mục tiêu lợi nhuận. Như vậy mới có thể làm cho các NHTM của Nhật Bản đạt trình độ của các đối tác phương Tây. Ngoài ra, trong chương trình “Big Bang” còn đưa ra một loạt các cải cách như mở rộng sự lựa chọn cho các nhà đầu tư và những người đi vay. Trong đó có các biện pháp như xoá bỏ hoàn toàn lệnh cấm đối với những dẫn xuất chứng khoán, giới thiệu tài khoản quản lý tài sản, cho phép các ngân hàng bán các tín thác đầu tư và bảo hiểm, tăng khả năng thanh toán tiền mặt của tài sản bằng việc sử dụng chứng khoán dựa vào tài sản, tự do hoá giao dịch vốn xuyên quốc gia và tiền gửi từ nước ngoài về. Luật Sửa đổi về ngoại hối đã được Quốc hội thông qua và có hiệu lực từ 1/4/1998. Với mục đích cứu trợ cho những ngân hàng yếu kém, cung với kế hoạch rót 13 nghìn tỷ Yên, Chính phủ còn đề nghị khoản tiền trị giá 50 nghìn tỷ Yên trái phiếu bảo đảm của Chính phủ vào tháng 2/1998, trong đó 27
27. 17 nghìn tỷ Yên sẽ chuyển cho công ty bảo hiểm tiền gửi Nhật Bản để thanh toán cho những người gửi tiền tại các ngân hàng không có khả năng thanh toán cho những người gửi tiền tại các ngân hàng không có khả năng thanh toán. Cuối tháng 6/1998, Nhật Bản đưa ra sáng kiến thành lập ngân hàng cầu nối để giải quyết các vụ phá sản tài chính. Ngân hàng này sẽ kế thừa và quản lý hoạt động của các tổ chức tiền tệ phá sản, đảm bảo quyền lợi cho người gửi, thanh toán nợ lần, thực hiện các dự án đầu tư và cho vay đối với những khách hàng có khả năng thanh toán cao. Ngân hàng này sẽ duy trì hoạt động của tổ chức tiền tệ đó trong 2 năm kể từ khi phá sản. Sau 2 năm nó có thể chuyển thành ngân hàng quốc doanh mới. Chính phủ dự kiến dành 30 nghìn tỷ Yên từ ngân sách cho ngân hàng này làm vốn hoạt động, trong đó 17 nghìn tỷ Yên để bảo vệ người gửi và 13 nghìn tỷ Yên để cho vay và đầu tư. Ngoài ra, Chính phủ còn lập ra một quỹ trị giá 22 nghìn tỷ Yên và một cơ quan kiểm soát tài chính nhằm tăng cường thanh tra, kiểm tra nợ khó đòi trong hệ thống ngân hàng Nhật Bản. Cuối tháng 9/1998 Nhật Bản đã thông qua Luật Khôi phục hệ thống ngân hàng Nhật Bản và thành lập một uỷ ban khôi phục tài chính. Các ngân hàng thua lỗ quá nhiều thì cuộc phá sản theo Luật phá sản. Chính phủ sẽ mua lại cổ phiếu của những ngân hàng bị phá sản hoặc chuyển thành những ngân hàng cầu nối cho đến khi khu vực tư nhân mua lại, cho phép ngân hàng mua lại ngân hàng phá sản hoặc Chính phủ sẽ tạm thời quốc hữu hoá. Ngày 12/10/1998, 8 luật liên quan đến các ngân hàng bị phá sản đã được phê chuẩn, theo đó, Chính phủ có thể bơm tiền vào một số ngân hàng với một số điều kiện nhất định nếu như tỷ lệ vốn trên tài sản có cao hơn 4%, Chính phủ sẽ mua cổ phiếu ưu đãi, nếu nằm trong khoảng 2 đến 4% thì Chính phủ có thể mua cổ phiếu thường hay cổ phiếu ưu đãi nhưng các giám đốc của ngân hàng phải từ chức, số chi nhánh sẽ phải giảm và các cơ sở của nó ở nước ngoài sẽ phải đóng cửa, nếu thấp hơn 2% thì ngân hàng sẽ tạm thời bị quốc hữu hoá, sau đó, phải ngừng hoạt động, sáp nhập với các ngân hàng khác hoặc cắt giảm mạnh quy mô hoạt động của mình. Tất cả những ngân hàng muốn bơm tiền từ nguồn công quỹ đều phải cải thiện mức thu nhập trên cổ phần đóng góp thông qua các biện pháp tái cơ cấu, loại bỏ những tài sản không cần thiết và tăng cường các tài khoản cho vay đối với khối doanh nghiệp vừa và nhỏ. Để đảm bảo tính hiệu quả của các chính sách và các ngân hàng không lặp lại tình trạng cho vay tràn lan như trước 28
28. kia, Chính phủ buộc các ngân hàng phải giải trình cụ thể các kế hoạch cải cách tài chính và cải thiện cách thức cho vay. Quá trình công khai hoá thông tin và cơ cấu lại các khoản nợ chắc chắn sẽ khiến các ngân hàng và các công ty tài chính bị thiệt hại nặng nề nhất. Bởi vì việc công nhận thiệt hại ở các khoản nợ khó đòi và tính lỗ vào doanh thu sẽ không đủ riêu chuẩn cung cấp những khoản tín dụng mới. Sự trục trặc của các ngân hàng sẽ làm tăng những khó khăn về vốn cho các doanh nghiệp, đặc biệt doanh nghiệp vừa và nhỏ vì hoạt động tài chính của hầu hết các doanh nghiệp là dựa vào các ngân hàng. Do số lượng các doanh nghiệp này chiếm tới 6,47 triệu trong tổng số 6,53 triệu doanh nghiệp, chiếm 51,4% thị phần sản xuất công nghiệp, 61,4% bán sỉ và 76,8% bán lẻ, sử dụng tới 80% lực lượng lao động nên Nhật Bản đã tiến hành sửa đổi luật doanh nghiệp vừa và nhỏ nhằm giúp giảm thiểu tác động trái chiều của những cải cách ngân hàng nêu trên (Nguyễn Minh Phong – Trịnh Thanh Huyền, Cải cách hệ thống tài chính Nhật Bản những năm cuối thập kỷ 90 và bài học cho Việt Nam, Nxb Tài chính, Hà Nội). Bên cạnh việc xin bơm vốn, các ngân hàng cũng có kế hoạch sáp nhập thành các tập đoàn ngân hàng lớn hoặc thành lập liên minh để chuẩn bị cho việc tự do hoá hoàn toàn hoạt động môi giới. Chẳng hạn, ngân hàng Sumitomo Trust và công ty Sumitomo, Dai-Ichi Kangyo và Fuji đã sáp nhập các công ty cổntng lĩnh vực ngân hàng và có kế hoạch mua công ty quản lý tài sản của Yasuda Trust. Công ty Sumitomo cũng đã cùng với công ty chứng khoán Daiwa thành lập một công ty chuyên kinh doanh công trái, cổ phiếu, môi giới sáp nhập và mua lại cổ phiếu. Ngân hàng lớn nhất Nhật Bản là Tokyo-Mitsubishi cũng đàm phán để mua lại công ty Nomura- một trong 3 công ty môi giới chính của Nhật Bản. Ba ngân hàng hàng đầu của Nhật Bản là ngân hàng công nghiệp Nhật Bản, Dai- Ichi Kangyo Bank Ltd, và Fuji Bank Ltd. vào đầu năm 2000 đã liên minh với nhau để tạo ra nhóm ngân hàng lớn nhất thế giới với tổng tài sản là 140 nghìn tỷ Yên (1.260 tỷ USD), trong đó giá trị tài sản của Fuji Bank là 385 tỷ USD và của ngân hàng công nghiệp Nhật Bản là 370 tỷ USD, Dai- Ichi Kangyo Bank là 456 tỷ USD. Trước đó ngày 14/10/1999, hai NHTM lớn nhất Nhật Bản là Sumitomo Bank và Skura Bank đã chính thức công bố sẽ sáp nhập với nhau để thành lập một ngân hàng khổng lồ, lớn thứ 2 thế giới với tổng tài sản là 99 nghìn tỷ Yên (927 tỷ USD) vào tháng 4/2002. Đây là một hướng đi mới 29
29. để tăng thêm khả năng cạnh tranh của các ngân hàng Nhật Bản trong xu thế toàn cầu hoá và sự thay đổi nhanh chóng của công nghệ thông tin. Tuy nhiên các NHTM của Nhật Bản vẫn trong tình trạng làm ăn không có lãi. Trong hơn một thập kỷ qua, các ngân hàng trong cả nước đã sử lý hơn 70 nghìn tỷ nợ khó đòi nhưng vẫn còn nhiều khoản nợ xấu. Vì vậy, giờ đây để để kiếm lãi ổn định và ít mạo hiểm hơn các ngân hàng chỉ muốn cho các công ty lớn vay. Trong thời đại ngày nay điểm đến của các khoản nợ mới là các công ty vừa và nhỏ bởi vì các công ty lớn có thể thu hút vốn trực tiếp từ thị trường tài chính toàn cầu nên họ không cần dựa nhiều vào ngân hàng Nhật Bản. Như vậy, mục cải cách các NHTM của Nhật Bản là Nhằm giảm bớt sự bảo hộ của Nhà nước, nâng mức lợi nhuận của ngân hàng bằng những hoạt động kinh doanh đa dạng hơn và tiến tới có một hệ thống NHTM có khả năng cạnh tranh cao trong bối cảnh chungcủa toàn cầu hoá tài chính. 2. Các chính sách cải cách Bộ Tài chính Đối với Nhật Bản, Bộ Tài chính là nơi thể hiện rõ nhất những đặc điểm và sắc thái của Nhà nước tham gia vào đời sống kinh tế của đất nước. Sức mạnh của Bộ Tài chính lớn đến mức chính sách của Bộ Tài chính là chính sách của Chính phủ. Thẩm quyền của Bộ Tài chính rất rộng lớn như: lập dự toán và quyết toán ngân sách, thu thuế các loại, theo dõi hoạt động của các tổ chức tài chính, quản lý tài sản nhà nước, kể cả đề xuất và thực hiện tư nhân hoá Có thể nói không ở nước nào Bộ Tài chính có sự tập trung quyền lực lớn như ở Nhật Bản. Từ trước đến nay hệ thống tài chính của Nhật Bản vẫn dựa vào ngân hàng là chính, vì thế các ngân hàng, kể cả BOJ được coi như một bộ phận của Bộ Tài chính, hoạt động theo các quy tắc do Bộ Tài chính áp đặt. Do đó, trong chương trình “Big Bang”, Nhật Bản đã dự định cải tổ lại Bộ Tài chính theo hướng phân rõ chức năng quản lý nhà nước và giám sát, tách bớt chức năng vủa các bộ phận theo hướng chuyên môn hoá, đào tạo lại và bồi dưỡng đội ngũ cán bộ, tinh giản bộ máy, giảm bớt quyền lực và tăng cường giám sát lẫn nhau, tách chức năng tài chính của Bộ Tài chính và chức năng quyết sách tiền tệ của BOJ. Chính phủ thực hiện bãi bỏ các 30
30. chương trình đầu tư Nhà nước và các quỹ bí mật đi cùng với nó. Chuyển quá trình huy động vốn đầu tư của các quỹ này theo các nguyên tắc của kinh tế thị trường. Như vậy, vai trò của Bộ tài chính là làm sao định ra những quy chế phù hợp để các ngân hàng hoạt động và phát triển chư không phải can thiệp vào hoạt động kinh doanh hoặc tuỳ tiện áp đặt các quyết sách của mình. 3. Các chính sách về lãi suất tín dụng Trong chính sách tín dụng, công cụ lãi suất cũng được sử dụng với mục tiêu kích thích các doanh nghiệp tăng cường đầu tư, mở rộng sản xuất nhằm phục hồi mức tăng trương kinh tế và chống lại tình trạng giảm phát. Mặc dù trước năm 1998, lãi suất các loại đã ở mức rất thấp nhưng đến tháng 2/1999 BOJ đã thực hiện chính sách lãi suất bằng 0. Chính sách lãi suất bằng 0 ngoài mục tiêu kích thích các doanh nghiệp tăng cường đầu tư, còn nhằm giảm đi số tiền lãi cần phải trả khi nợ của Chính phủ và nợ của các công ty đã phình ra tới mức có thể nguy hại nền kinh tế Nhật Bản. Việc áp dụng chính sách lãi suất trên đã góp phần làm cho kinh tế Nhật Bản có sự chuyển biến tích cực khi mức tăng trưởng đạt 0,5% năm 1999 so với mức tăng – 1,9% năm 1998. Đến tháng 8/2000 NHTW Nhật Bản lại ra thông báo xoá bỏ chính sách lãi suất bằng 0 (xem bảng: Mức lãi suất của Nhật Bản 1994 – 2002). Nhưng tình trạng trì trệ trong nền kinh tế sau đó đã cho thấy sự xoá bỏ chính sách này là chưa đúng lúc. NHTW lại thông qua chính sách lãi suất bằng 0 vào tháng 2/2001 và giới thiệu phương thức cho vay theo kiểu Lombard (là cách cho vay thế chấp chứng khoán, tín dụng), cộng thêm sự nới lỏng hơn về số lượng cho vay. Bên cạnh việc thực hiện chính sách lãi suất bằng 0, còn có những biện pháp khác để giúp các ngân hàng thương mại và các tổ chức tín dụng, giảm phí dịch vụ trong việc mua bán các giấy tờ có giá Hiện nay, số tiền gửi của cá nhân và của các công ty vào ngân hàng là hơn 600.000 tỷ Yên. Trong số đó chỉ có 4 nghìn tỷ Yên được gửi vào BOJ như là khoản dự trữ bắt buộc, như vậy tỷ lệ dự trữ bắt buộc này là quá thấp so với tiêy chuẩn quốc tế. Cho đến nay BOJ vẫn quyết định giữ nguyên mục tiêu dự trữ trong tài khoản vãng lai của họ ở mức 10 – 15 nghìn tỷ Yên và mức mua trái phiếu 31
31. của Chính phủ Nhật Bản hàng tháng ở mức 1 nghìn tỷ Yên, coi đây như là một phần của chính sách lãi suất bằng 0 và tiếp tục chính sách nới lỏng tiền tệ cho tới khi nền kinh tế đạt mức lạm phát dương. Việc chuyển mục tiêu từ lãi suất sang số lượng trong chính sách nới lỏng tiền tệ của BOJ bắt đầu thực hiện vào tháng 3/2001, theo giáo sư Nariai Osamu của trường đai học Reitaku là một bước chuyển quan trọng để kéo nền kinh tế ra khỏi tình trạng giảm phát. Mức lãi suất của Nhật Bản 1994 – 2002 (%/ năm) Các loại lãi suất 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 Lãi suất tiền gửi 0,10 0,10 0,10 0,05 0.10 0,02 0,08 không kỳ hạn Lãi suất có kỳ hạn từ 3 0,475 0,474 0,532 0,221 0,179 0,087 0.035 đến 6 tháng Lãi suất tiết kiệm bưu 0,25 0.25 0,15 0,08 0,12 0,02 0,01 điện không kỳ hạn Lãi suất bưu điện kỳ 0,80 0,45 0,25 0,20 0,20 0,07 0,07 hạn 3 năm trở nên Lãi suất trái phiếu chính phủ kỳ hạn 10 2,75 1,99 0,97 1,83 1,66 1,31 1,40 năm Lãi suất chiết khấu 0,50 0,50 0,50 0,50 0,50 0,10 0,10 Lãi suất cho vay ngắn 1,62 1,62 1,50 1,37 1,50 1,37 1,37 hạn Lãi suất cho vay dài 2,50 2,30 2,20 2,20 2,10 1,85 1,75 hạn Lãi suất cho hộ gia 3,10 3,00 2,20 2,80 2,80 2,60 2,60 đình vay mua nhà (Nguồn: Financial and economic statistic monthly, June 2002, No.39, p.4) Cho đến nay, sau hơn 4 năm thực hiện chương trình “Big Bang”, BOJ vẫn không thay đổi chính sách nới lỏng tiền tệ của mình với việc duy trì lãi suất thấp và tăng cơ số tiền. 32
32. 4. Các chính sách về thuế, thu chi ngân sách và bảo hiểm a. Về thuế Thực tế chỉ ra rằng thuế là một vấn đề nhạy cảm và tác động nhanh tới hoạt động kinh tế. Nhằm làm sống động nền kinh tế sau 2 năm suy thoái nặng nề 1997 – 1998, và để kích thích tiêu dùng và đầu tư, Chính phủ Nhật Bản đã tập trung vào việc cải cách thuế, coi đó là một phần trong cải cách cơ cấu của Nhật Bản. Trong năm tài chính 1999, Chính phủ đã thực hiện chương trình cắt giảm thuế thường xuyên và thuế chiến lược. Trong cắt giảm thuế thường xuyên thì thuế thu nhập sẽ được cắt giảm 20% với mức cắt giảm tối đa không quá 250.000 Yên. Mức thuế thu nhập cao nhất sẽ giảm từ 65% xuống 50%. Thuế nhà ở sẽ được giảm 15% với mức cắt giảm tối đa là 40.000 Yên. Thuế công ty sẽ được cắt giảm từ 46,36% xuống còn 40,87% với tổng trị giá là 2,3 nghìn tỷ Yên (Nguyễn Minh Phong – Trịnh Thanh Huyền, Cải cách hệ thống tài chính Nhật Bản những năm cuối thập kỷ 90 và bài học cho Việt Nam, Nxb Tài chính, Hà Nội). Thuế chiến lược bao gồm việc nới lỏng thuế đối với các tài sản cầm cố trị giá 2,5 nghìn tỷ Yên. Có thể nói đây là chương trình cắt giảm thuế lớn nhất trong lịch sử của Nhật Bản. Không giống như các nước công nghiệp khác, ở Nhật Bản thuế trực tiếp như thuế công ty, thuế thu nhập đóng vai trò quan trọng hơn thuế gián tiếp như thuế giá trị gia tăng. Thời gian gần đây, do kinh tế Nhật Bản suy thoái trầm trọng nên nhiều công ty đã không nộp thuế, và điều đó đã trực tiếp làm tổn thương đến ngân khố quốc gia. Vì vậy, Hội đồng chính sách kinh tế và tài chính Nhật Bản do thủ tướng Kozumi làm chủ tịch đã đưa một loạt đề suất mới về cải cách thuế. Trong đó coi thuế thu nhập như là mục tiêu hàng đầu cần thay đổi. Theo đề xuất mới này, mức thuế khởi điểm sẽ được hạ thấp nhằm mục đích mở rộng diện chịu thuế (tăng số lượng người đóng thuế), giảm thuế suất tối đa từ mức 75% xuống còn 70%. Trước đây, nhiều gia đình Nhật Bản không phải đóng thuế vì mức khởi điểm phải đóng thuế thu nhập còn cao. Ngoài ra, sẽ đánh thuế tài sản nặng hơn, đặc biệt là những vụ mua bán bất động sản lớn nhằm làm dịu đi sự bất ổn trong thị trường bất động 33
33. sản. Thuế đánh vào tài sản thừa kế và quà tặng sẽ giảm nhăm kích thích tiêu dùng, hiện đang ở mức 5%. Mặc dù đây là cải cách hợp lý nhất nhưng nó có thể ảnh hưởng xấu đến tiêu dùng như đã xảy ra vào năm 1997, khi tỷ lệ thuế tiêu dùng tăng từ 3 lên 5%. Các nhà phân tích cho rằng năm nay là năm thuận lợi nhất để Chính phủ đẩy mạnh cải cách thuế – một hành động mất lòng dân, vì là năm không có tổng tuyển cử (Tin Kinh tế 25-04-2002). Chính sách giảm thuế thu nhập có tác động tích cực nếu đó là sự cắt giảm lâu dài vì đối với người tiêu dùng, một mức thuế thu nhập thấp hơn sẽ kích thích chi tiêu, đặc biệt đối với người có thu nhập thấp. Nhưng sự cắt giảm lâu dài lại tiềm ẩn nguy cơ chin ép đầu tư bởi vì lợi tức trái phiếu dài hạn sẽ gia tăng – hậu quả của gia tăng nợ chính phủ. Ngược lại, một mức thuế công ty thấp hơn chỉ kích thích đầu tư khi đó là sự cắt giảm tạm thời bởi vì đầu tư phụ thuộc nhiều vào lợi nhuận, đầu tư quá mức và lòng tin. Thu thuế ở Nhật Bản tính đến tháng 3/2003 giảm 5,5% xuống còn 47,9 nghìn tỷ Yên, thấp hơn so với dự toán 1,7 nghìn tỷ Yên. Thuế thu từ các công ty giảm 12,7% so với năm tài chính trước, xuống còn 10,3 nghìn tỷ Yên, giảm 935 tỷ Yên so với dự toán. Trong năm tài chính 2002, Nhật Bản dự tính sẽ cắt giảm 1.000 tỷ Yên thuế công ty và ngày 5/8/2002 Thủ tướng Koizumi đã cắt giảm thêm 1.000 tỷ Yên thuế công ty thêm một năm nữa, nghĩa là năm tài chính 2003 kết thúc vào tháng 3/2004 tạo ra sự cạnh tranh bình dẳng cho các công ty. Giảm thuế tập trung vào các công ty trong việc tăng cường sử dụng vốn và nghiên cứu. Thuế công ty của Nhật Bản hiện nay là 40,87% so với thu nhập, cao hơn chút ít so với Mỹ (40,75%). Nhưng mức này cao hơn 10,84% mức thuế của Anh và 6,54% của Pháp, và cao hơn các nước châu á khác 10 đến 15% (Việt Nam News, 12/8/2002). b. Về thu chi ngân sách của Chính phủ Mặc dù trong những năm 1990 Nhật Bản đã nhiều lần tiến hành cải cách thu chi ngân sách, song, đây vẫn là lĩnh vực khó khăn và gay gắt nhất. Trong khi các nước châu âu và Mỹ liên tục duy trì những nguyên tắc tài chính ở trung ương và địa phương để cải thiện thu chi ngân sách, Nhật Bản 34
34. trái lại thâm hụt ngân sáchkhông ngừng tăng. Hai nhân tố chính khiến thâm hụt ngân sách tăng là sử dụng qua mức chính sách tài chính để kích thích phát triển kinh tế và sự cách biệt giữa lợi ích và chi phí. Về chi tiêu ngân sách: Trong năm tài chính 2001, Nhật Bản vẫn duy trì chính sách tăng chi tiêu để kích thích nền kinh tế. Trong tháng 11/2002, chỉ chưa đến 1 tuần, Chính phủ đã phê chuẩn2 đợt chi ngân sách bổ sung trị giá 5,5 nghìn tỷ Yên cho năm tài chính 2001 kết thúc vào tháng 3/2002. Trong đó 3 nghìn tỷ Yên được chi cho chương trình việc làm và 2,5 nghìn tỷ Yên được chi cho hỗ trợ tăng trưởng kinh tế. Riêng khoản chi cho chương trình việc làm đã khiến cho tổng giá trị trái phiếu phát hành của Chính phủ đượcphát hành trong năm tài chính 2001 lên tới 30 nghìn tỷ Yên và nợ của Chính phủ sẽ lên đến 666 nghìn tỷ Yên, tương đương với 130% GDP, mức cao nhất trong số các nước phất triển.Tài khoản chi tiêu tổng hợp của Chính phủ cho năm 2001 vào khoảng 83 nghìn tỷ Yên. Trong đó dịch vụ nợ quốc gia chiếm khoảng 17 nghìn tỷ Yên, gần bằng 1/5 tổng số. Trợ cấp thuế cho địa phương cũng xấp xỉ 17 nghìn tỷ Yên. Đây là những khoản chi tiêu không nằm trong chi tiêu chung của Chính phủ. Chi tiêu chung của Chính phủ là 48 nghìn tỷ Yên, chiếm 58,9% tổng tà khoản chi tiêu chung. Trong đó an ninh xã hội, các công việc công cộng, giáo dục và nghiên cứu khoa học chiếm 2/3 chi tiêu chung, còn lại là chi cho quốc phòng và các chi tiêu khác như chi cho những trường hợp khẩn cấp, trợ giúp kinh tế, lương hưu cho nhân viên nhà nước. Chi tiêu ngân sách của Chính phủ năm 2002 ước tính là 47,5 nghìn tỷ Yên và tăng lên 48,1 nghìn tỷ Yên trong năm tài chính 2003. Về đầu tư công cộng: Những công trình tạo cơ sở cho các hoạt động kinh tế như đường giao thông, hải cảng, nhà cửa, cấp thoát nước, đê đập cần đầu tư của nhà nước. Lịch sử đầu tư công cộng ở Nhật Bản, nhìn chung so với các nước phương Tây còn cách xa và đi sau một đoạn khá dài, vì vậy trong tương lai vẫn sẽ duy trì một mức đầu tư công cộng cao. Kết quả là một số hạng mục sẽ được đầu tư nhiều hơn trước, trong tình trạng tài chính khó khăn đòi hỏi phải sử dụng vốn đầu tư hiệu quả hơn. Vì vậy, khi phát triển đầu tư công cộngtrong tương lai sẽ phải ưu tiên cho các khu vực sẽ phục vụ nhiều cho phát triển kinh tế của thế kỷ XXI cũng như sự hiệu quả và minh bạch hơn. 35
35. iii. những vấn đề kinh tế Nhật Bản cần được tiếp tục cải cách Trước tình hình suy thoái kinh tế kéo dài, đặc biệt là vấn đề tài chính và ngân sách khó khăn, chính phủ Nhật Bản đã quyết định tăng cường các biện pháp chính sách cải cách nhằm đem lại sự ổn định hơn cho khu vực tài chính bằng cách tăng cường các biện pháp chính sách cải cách nhằm đem lại sự ổn định hơn cho khu vực tài chính bằng cách tăng cường các biện pháp đẩy nhanh sự khôi phục các chức năng tài chính trung gian, giải quyết các khoản nợ khó đòi, tạo điều kiện thuận lợi cho sự phân bổ lại các nguồn tài lực cho các lĩnh vực tăng trưởng mới, và hiện thực hoá sự phục hồi của các nghành tàu chính và công nghiệp Nhật Bản. Chính phủ của Thủ tướng Koizumi sẽ tiếp tục chương trình cải cách cơ cấu một cách toàn diện dưới khẩu hiệu “Không có tăng trưởng nếu không có cải cách”. Nhằm lấy lại sức sống cho nền kinh tế Nhật Bản, Chính phủ Nhật Bản cho rằng cần phải tiến hành tất cả những biện phápchính sách có thể. Hiện nay, Chính phủ đã và đang đẩy mạnh cải cách cơ cấu thông qua 4 trụ cột chính là: cải cách hệ thống tài chính, cải cách thuế, cải cách sự can thiệp của Chính phủ, cải cách cơ cấu chi tiêu của Chính phủ, nhằm đẩy mạnh những cố gắng theo hướng lấy lại sức sống cho nền kinh tế Nhật Bản, và nhằm hiện thực hoá sự tăng trưởng bền vững dựa vào cầu của khu vực tư nhân trong khi khắc phục sự giảm phát. Chính phủ Nhật Bản cũng đã và đang thực hiện mọi biện pháp có thể nhằm tạo thêm việc làm và mạng lưới an toàn cho các xí nghiệp vừa và nhỏ, phân cấp mạnh mẽ cho các chính quyền địa phương trong việc giải quyết các khoản nợ khó đòi. Sau đây là nội dung cụ thể của các chính sách và biện pháp cải cách trong lĩnh vực kinh tế hiện nay. 1. Cải cách hệ thống tài chính Đây được coi là lĩnh vực nóng bổng và kho khăn nhất của các cuộc cải cách hiện nay. Trong lĩnh vực này, Chính phủ Nhật Bản chủ trương: Cần phải giải quyết ngay vấn đề nợ khó đòi của các ngân hàng chủ yếu nhằm 36
36. lấy lại lòng tin cho hệ thống tài chính Nhật Bản và sự quản lý tài chính cũng như tạo ra một thị trường tài chính được thế giới đánh cao; Chính phủ đặt mục tiêu giải quyết một bước vấn đề nợ khó đòi vào cuối năm tài chính 2004 bằng cách giảm một nửa tỷ lệ các khoản cho vay không hoạt động của các ngân hàng chủ yếu, và chủ trương tạo ra một hệ thống tài chính mạnh hơn có thể hỗ trợ cho cải cách cơ cấu; Nhằm xây dựng một khung khổ mới cho việc quản lý tài chính và tạo thuận lợi cho cải cách cơ cấu, Chính phủ sẽ tiến hành 3 biện pháp chủ yếu là: Thắt chặt việc đánh giá tài sản; đảm bảo sự dủ vốn; và tăng cường công tác quản lý. 2. Cải cách thuế Chính phủ sẽ xúc tiến cải cách thuế một cách toàn diện và mạnh mẽ nhằm làm cho hệ thống thuế thích hợp nhất với tình hình của thế kỷ XXI. Cuộc cải cách này cũng nhằm tạo ra một hệ thống thuế gọn nhẹ và đơn giản. Hiện nay các chính sách cải cách thuế đang trong quá trình xem xét dựa trên cơ sở 6 điểm chính sau đây: Dành ưu tiên cao nhất cho sự phục hồi nền kinh tế Nhật Bản Tính toán đầy đủ đến những đặc trưng và khả năng của mỗi cá nhân trong mọi lĩnh vực của đời sống xã hội Thực hiện cải cách thuế kết hợp với cải cách chi tiêu của Chính phủ Thực hiện cải cách thuế phù hợp với cải cách hệ thống đảm bảo xã hội Thực hiện cải cách thuế kết hợp với giảm sự can thiệp của Chính phủ và cải cách tài chính ở các đia phương Chia sẻ gánh nặng một cách công bằng cho tất cả các cá nhân và các công ty, có tính đến các nhóm thu nhập thấp khi thật sự cần thiết. 3. Cải cách sự can thiệp của Chính phủ Về vấn đề này, Chính phủ Nhật Bản chủ trương: Thực hiện giảm hơn nữa sự can thiệp của Chính phủ vào nền kinh tế nhằm phát huy đến mức tối đa khả năngcủa khu vực tư nhân và mở rộng kinh doanh tư nhân; Thực hiện 37
37. các “Đặc khu dành cho cải cách cơ cấu”. Điều này đã cho phép các chính quyền địa phương hoặc các hãng tư nhân áp dụng và tận hưởng sự miễn trừ đặc biệt của Chính phủ, dựa trên cơ sở những đóng góp của địa phương. Đặc khu cải cách cơ cấu có ý nghĩa quan trọng bởi vì các thực thể địa phương ở khu vực đó có thể xúc tiến cải cách cơ cấu trên cơ sở sáng kiến của chính họ. 4. Cải cách chi tiêu của Chính phủ Cải cách chi tiêu Chính phủ là sự cần thiết tất yếu cho việc lấy lại sinh khí cho nền kinh tế và giải quyết tình trạng thâm hụt lớn trong ngân sách. Nói một cách cụ thể hơn, Chính phủ Nhật Bản đã và đangthwcj hiện 4 biện pháp chủ yếu là: Xem xét lại sự phát triển cơ sở hạ tầng xã hội theo quan điểm phân bổ một cách có trọng điểm và hiệu quả nguồn vốn đầu tư công cộng; Thiết lập một hệ thống bền vững dựa trên cơ sở: Cải cách hệ thống đảm bảo xã hội phù hợp với sự thay đổi xã hội, như “Xã hội của những người cống hiến suốt đời” hoặc “Xã hội không phân biệt giới tính”; bình đẳng giữa các thế hệ; và cân đối giữa nghĩa vụ và quyền lợi; Thực hiện mạnh mẽ và toàn diện các cuộc cải cách tài chính và phân cấp cho các chính quyền địa phương nhằm giảm sựcan thiệp của Chính phủ trung ương vào các vấn đề địa phương, cũng như mở rộng quyền và nghĩa vụ của các chính quyền địa phương; Cải cách một cách toàn diện ngành lương thực; đồng thời tăng cường năng suất và hiệu quả của khu vực công cộng thông qua các nguồn lựcbên ngoài và sáng kiến tài chính tư nhân; Thực hiện khẩu hiệu “Từ công cộng chuyển sang tư nhân”. Tóm lại, quá trình cải cách kinh tế Nhật Bản đã, đang và sẽ vẫn còn tiếp tục được thực hiện. Những thành công bước đầu của cuộc cải cách này là rất đáng khích lệ, song bên cạnh đó cũng còn tồn tại không ít khó khăn và bất cập mà hệ thống kinh tế Nhật Bản vẫn đang và sẽ tiếp tục phải đương đầu. Tương lai của hệ thống này sẽ ra sao vẫn còn là một điều bí ẩn. Tuy nhiên, chúng ta có thể khẳng định rằng, hệ thống này đã có những sự thay đổi cho dù rất chậm chạp và sẽ còn tiếp tục được cải cách theo hướng một nền kinh tế thị trường mở theo kiểu phương Tây hiện nay – lấy thị trường vốn và cạnh tranh tự do làm động lực chính cho sự phát triển của nó. 38
38. chương iii. quan hệ kinh tế Việt nam – nhật bản i. các quan điểm và chính sách của việt nam trong quan hệ kinh tế quốc tế Như chúng ta đã biết, mục tiêu tổng quát phát triển KT-XH Việt Nam đến năm 2010 đã được khẳng định trong chiến lược phát triển kinh tế xã hội 10 năm thông qua tại Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ IX là: "Đưa nước ta ra khỏi tình trạng kém phát triển, nâng cao rõ rệt đời sống vật chất và tinh thần của nhân dân tạo nền tảng để đến năm 2020 nước ta cơ bản trở thành một nước công nghiệp theo hướng hiện đại. Nguồn lực con người, năng lực khoa học và công nghệ, kết cấu hạ tầng, tiềm lực kinh tế, quốc phòng, an ninh được tăng cường, thể chế kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa được hình thành về cơ bản; vị thế nước ta trên thị trường quốc tế được nâng cao", với mục tiêu kinh tế cụ thể là: - Đưa GDP năm 2010 tăng ít nhất gấp đôi năm 2000 với nhịp độ tăng GDP bình quân 7,5%/năm. - GDP bình quân đầu người đạt 700 - 750 USD. - Nhịp dộ tăng xuất khẩu gấp 2 lần nhịp độ tăng GDP (15%/năm). Để thực hiện được mục tiêu trên Đảng ta coi công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước là nhiện vụ quan trọng hàng đầu. Công nghiệp hoá, hiện đại hoá đất nước phải đảm bảo xây dựng nền kinh tế độc lập tự chủ, chủ động hội nhập kinh tế khu vực và thế giới. “Gắn chặt xây dựng nền kinh tế độc lập tự chủ với chủ động hội nhập kinh tế quốc tế". Đại hội lần thứ IX của Đảng nhận định “toàn cầu hoá kinh tế là một xu thế khách quan”, và nền kinh tế độc lập tự chủ không đối lập với việc mở rộng quan hệ kinh tế đối ngoại mà lại là điều kiện quan trọng để nước ta chủ động hội nhập kinh tế quốc tế, có khả năng đón bắt thời cơ do toàn cầu hoá và khu vực hoá kinh tế mang lại, kết hợp nội lực với ngoại lực thành nguồn lực tổng hợp để phát triển đất nước. 39
39. Chuyển từ nền kinh tế kế hoạch hoá tập trung, bao cấp sang kinh tế thị trường theo định hướng XHCN có sự quản lý của nhà nước là những đổi mới về tư duy, lý luận, thực tiễn của Đảng ta nhằm huy động mọi nguồn lực cho phát triển đất nước được thể hiện tại Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI. Đại hội VI đã khẳng định trong thời kỳ quá độ lâu dài đi lên chủ nghĩa xã hội, nền kinh tế nước ta là nền kinh tế nhiều thành phần bao gồm: thành phần kinh tế xã hội chủ nghĩa (kinh tế nhà nước và hợp tác xã) và thành phần kinh tế khác (sản xuất nhỏ hàng hoá, kinh tế tư bản tư nhân, kinh tế tư bản nhà nước với các hình thức khác nhau), mở đường cho việc thu hút nguồn vốn FDI. Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VI Đảng ta đã đưa ra chủ trương: "Mở rộng kinh tế với nước ngoài và thiết lập trật tự, kỷ cương trong mọi hoạt động kinh tế, mở rộng quy mô và nâng cao hiệu quả hợp tác sản xuất với Liên Xô, Lào, Cămpuchia và các nước xã hội chủ nghĩa khác, từng bước phát triển quan hệ kinh tế với một số nước khác, thu hút vốn và kỹ thuật của nước ngoài bằng nhiều hình thức: hợp tác sản xuất, gia công, nhận thầu dịch vụ, hợp doanh, đầu tư toàn bộ, vay vốn dài hạn", "chúng ta cần mở rộng quan hệ hợp tác với nhiều nước đang phát triển, với một số nước hoặc tổ chức tư nhân trong thế giới tư bản chủ nghĩa". Bằng những khẳng định và cam kết, Nhà nước ta đã thừa nhận và đảm bảo bằng pháp luật sự tồn tại và quyền lợi của một thành phần kinh tế mới, đó là kinh tế tư bản tư nhân và kinh tế tư bản nhà nước, mở ra một hướng mới cho hợp tác kinh tế quốc tế, khai thông mọi nguốn vốn đầu tư quan trọng cho sự nghiệp phát triển kinh tế - xã hội của đất nước, đưa đất nước ta từng bước hội nhập với nền kinh tế khu vực và thế giới. Kinh tế hợp tác, liên doanh với nước ngoài không chỉ là phương thức chính để thu hút vốn đầu tư bên ngoài mà còn là con đường thích hợp để tiếp nhận công nghệ, kỹ năng, kinh nghiệm quản lý tiên tiến, mở lối đi vào thị trường khu vực và thị trường thế giới, thúc đẩy xuất khẩu, tăng năng lực cạnh tranh, điều chỉnh và chuyển dịch cơ cấu kinh tế phù hợp với biến đổi của tình hình quốc tế, khai thác có hiệu quả những lợi thế so sánh trong từng thời kỳ phát triển". Với phương hướng: "Cần tích cực cải thiện hơn nữa môi trường đầu tư, đổi mới tổ chức và quản lý hoạt động hợp tác, liên doanh với nước ngoài có nhiều hình thức thích hợp để tận dụng mọi nguồn vốn 40
40. đầu tư, chú trọng phát triển các mối quan hệ hợp tác với các công ty đa quốc gia, xuyên quốc gia nhằm tạo thế đứng trong quá trình hội nhập nền kinh tế khu vực và thế giới; ưu tiên cho đầu tư trực tiệp, nhất là từ những công ty đa quốc gia, xuyên quốc gia có tầm cỡ thế giới để tranh thủ chuyển giao công nghệ hiện đại, kỹ năng quản lý, điều hành tiên tiến, mở lối thâm nhập vào thị trường khu vực và quốc tế. Tại Đại hội Đảng toàn quốc lần thứ VIII (6/1996), Đảng ta tiếp tục khẳng định: “Chúng ta chủ trương xây dựng một nền kinh tế mở, đa phương hoá và đa dạng hoá quan hệ kinh tế đối ngoại, hướng mạnh về xuất khẩu, đồng thời thay thế nhập khẩu những mặt hàng trong nước sản xuất chưa có hiệu quả, tranh thủ vốn, công nghệ và thị trường quốc tế để tiến hành công nghiệp hoá, hiện đại hoá Phát triển rộng rãi các hình thức kinh tế tư bản Nhà nuớc; áp dụng nhiều phương thức hợp tác, liên doanh giữa Nhà nước với các nhà tư bản trong nước và các công ty tư bản nước ngoài. Cải thiện môi trường đầu tư và nâng cao năng lực quản lý để thu hút có hiệu quả vốn đầu tư. ii. các quan điểm phát triển quan hệ hợp tác kinh tế việt nam – nhật bản Trong bối cảnh toàn cầu hoá ngày nay, việc mởi rộng hợp tác nói chung, hợp tác kinh tế nói riêng là nhu cầu tất yếu với mọi quốc gia. Tuy nhiên, mỗi quốc gia phải xuất phát từ thế và lực của mình mà có quan điểm hợp tác phù hợp với từng đối tác cụ thể. Việt Nam đang trong quá trình đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá rất cần vốn, kỹ thuật và công nghệ quản lý Có thể giải quyết nhu cầu đó qua tham gia mở rộng hợp tác quốc tế, mà Nhật Bản là một đối tác chủ yếu. Việc xác định quan điểm hợp tác với Nhật Bản, từ đó có những giải pháp cụ thể để tận dụng tốt nhất thế mạnh, cơ hội từ Nhật Bản là rất có ý nghĩa. 1. Nhu cầu mở rộng hơn nữa hợp tác tương hỗ giữa Nhật Bản và Việt Nam trong tình hình hiện nay 1.1. Đẩy mạnh cải cách ở Nhật Bản sẽ gia tăng nhu cầu mới trong hợp tác 41
41. Có thể thấy từ sau cuộc khủng hoảng tài chính – tiền tệ khu vực Đông á Nhật Bản đã có những cố gắng xúc tiến mạnh hơn chương trình cải cách nền kinh tế của mình. Trên thực tế cuộc khủng hoảng đã làm bộc lộ rõ những điểm hạn chế trong bản thân nền kinh tế Nhật Bản, nhất là trong hệ thống tài chính ngân hàng buộc Nhật Bản phải có sự cải cách toàn diện. Nhìn lại các cuộc cải cách trong những năm gần đây ta thấy Nhật Bản không chỉ chú trọng vào phương diện tạo cầu, kích cầu mà còn chú ý cả khía cạnh cung của nền kinh tế nhằm tạo ra một cơ cấu kinh tế hợp lý trên cơ sở phát triển mạnh các ngành kinh tế kỹ thuật cao. Trên phương diện cầu, Chính phủ Nhật Bản đã có nhiều chương trình kích thích kinh tế hàng năm nhằm mở rộng đầu tư. Bên cạnh đó là những cố gắng tập trung giải quyết các khoản nợ khó đòi, nhằm tạo sự lành mạnh trong hệ thống ngân hàng, kích thích các hoạt động đầu tư tư nhân. Trong các chương trình cải cách của các Thủ tướng Nhật Bản trước ông Koizumi đều chú trọng tăng đầu tư công cộng, nhưng chính quyền ông Koizumi lại chú trọng kích thích đầu tư tư nhân, hạn chế, giảm tài trợ đầu tư công cộng nhằm tiến tới cân bằng ngân sách. Chẳng hạn theo dự toán ngân sách năm tài chính 2002, công trái được phát hành không quá 30 nghìn tỷ Yên, giảm 10% ODA và giảm đầu tư công cộng 10%. Để kích thích mạnh hơn đầu tư tư nhân chính phủ đã tập trung vào giải quyết nợ khó đòi thông qua một số giải pháp mạnh có tính khả thi như bán lại nợ, cho doanh nghiệp chịu nợ phá sản, ngân hàng tự huỷ bỏ một phần nợ. Cùng với đó thực hiện giảm thuế để kích thích người dân tăng chi tiêu và đầu tư phát triển kinh tế. Trên phương diện cung, nhà nước chú ý đẩy mạnh cải cách cơ cấu và thể chế kinh tế nhằm tạo môi trường thông thoáng cho các doanh nghiệp hoạt động. Các chính sách nhà nước tập trung chú trọng phát triển các ngành công nghệ cao đại diện cho nền kinh tế mới – kinh tế tri thức. Xúc tiến chương trình phát triển tổng thể vùng kinh tế nhằm gắn kết các khu vực trong nền kinh tế theo 4 trục chính: Đông – Bắc, ven biển Nhật Bản, ven Thái Bình Dương và trục phía tây Nhật Bản, qua đó phát huy lợi thế so sánh của từng vùng trong hoạt động kinh doanh hợp tác quốc tế. Nhật Bản cũng đẩy mạnh tiến trình tự do hoá và hội nhập quốc tế. Bên cạnh gia tăng các hoạt động hợp tác đa phương, đặc biệt chú trọng hợp tác với ASEAN, Nhật Bản cũng từng bước mở cửa thị trường nội địa và tự do hoá các hoạt động 42
42. kinh doanh, thu hút nhiều hơn dòng vốn nước ngoài đổ vào thị trường Nhật Bản. Điều đáng chú ý trong các cuộc cải cách gần đây là chú trọng phát triển kinh tế theo hướng gia tăng nội nhu, lấy nội nhu làm động lực phát triển. Các chiều hướng cải cách trên đương nhiên có tác động rất lớn đến quan hệ kinh tế của Nhật Bản với các bạn hàng, trong đó có Việt Nam.Cụ thể nó đặt ra hàng loạtnhu cầu của bản thân nền kinh tế Nhật Bản cần có sự hợp tác đáp ứng từ phía đối tác. 1.1.1. Trong quá trình cải cách việc tạo lập, mở rộng thị trường hàng hoá và dịch vụ bên ngoài là rất cần thiết nhằm tăng cầu qua đó kích thích sản xuất phát triển Rõ ràng cái khó của nền kinh tế Nhật Bản hiện nay là thúc đẩy tiêu dùng, tạo cầu cho nền kinh tế. Việc chú trọng tạo cầu nội địa là hướng quan trọng, song bước chuyển này đòi hỏi thời gian và hiện tại cũng còn đang gặp rất nhiều khó khăn. Nền kinh tế Nhật Bản thời gian qua trong tình trạng suy thoái gắn kiền với giảm phát. Giá cả hàng hoá dịch vụgiảm là khó khăn cho phục hồi sản xuất. Mặc dù nhà nước chú ý kích cầu qua tăng tiêu dùng công cộng, song mức chi tiêu công cộng cũng có hạn, hơn nữa quy mô của chúng rất nhỏ bé so với tổng tiêu dùng nói chung. Đầu tư công cộng năm 2000 trên thực tế chỉ chiếm một tỷ lệ nhỏ 7,2 % trong tổng cầu của nền kinh tế. Chi tiêu cá nhân tuy chiếm tỷ lệ lớn 55,9% tổng cầu nhưng tâm lý tích luỹ hạn chế chi tiêu trong dân chúng đang tăng lên do tình hình kinh tế – chính trị không ổn định trong những năm qua làm cho mức gia tăng của khoản chi này cũng ít triển vọng. Rõ ràng trong tình hình này việc mở rộng thị trường bên ngoài vẫn có ý nghĩa quan trọng với sự phát triển kinh tế. Có thể thấy ASEAN là thị trường truyền thống của Nhật Bản. Hàng năm ASEAN nhập khẩu một khối lượng lớn hàng hoá và dịch vừt Nhật Bản. Theo số liệu thống kê năm 1990 tỷ trọng hàng xuất khẩu của Nhật Bản vào các nước ASEAN chiếm 11,49% tổng mức xuất khẩu của Nhật Bản, tương đương 33,7% mức xuất khẩu của Nhật Bản vào Châu á. Tính trung bình trong thời gian 1990 – 1997 xuất khẩu của Nhật Bản tới ASEAN 5 chiếm khoảng 30%. Trong các sản phẩm xuất khẩu thì các hàng hoá thiết bị giao thông vận tải, máy móc chiếm tới 96% giá trị hàng xuất khẩu của Nhật Bản 43
43. vào ASEAN. Cuộc khủng hoảng tài chính – tiền tệ Châu á 1997 đã tác động đến nhu cầu hàng hoá dịch vụ của ASEAN với nền kinh tế Nhật Bản, cộng với đó những khó khăn trong nền kinh tế Mỹ, nhất là sau sự kiện 11/9/2001 làm giảm nhu cầu sản phẩm hàng hoá. Chính điều này ảnh hưởng đến hoạt động ngoại thương của Nhật Bản, mức dư thừa trong kim ngạch thương mại có xu hướng giảm sút. Hoạt động kinh tế đối ngoại khó khăn càng làm cho việc phục hồi nền kinh tế Nhật Bản thêm nan giải. Đáng chú ý trong những năm gần đây sự phát triển của nền kinh tế Trung Quốc và Việt Nam đã tạo ra nhu cầu mới ngày càng tăng về sản phẩm hàng hoá mà Nhật Bản có thể đáp ứng. Trên thực tế mức tăng xuất khẩu của Nhật Bản vào Châu á, phần quan trọng là từ Trung Quốc. Thị trường Việt Nam tuy tỷ trọng nhập khẩu từ Nhật Bản còn khiêm tốn, song đây là thị trường tiềm năng có sức tăng trưởng cao, có thể nhập nhiều loại sản phẩm hàng hoá từ Nhật Bản. Năm 1998 tỷ trọng của Việt Nam trong kim ngạch xuất khẩu của Nhật Bản khoảng 0,5%, trong khi đó con số tương ứng của Trung Quốc là 13,2%; của Singapo là 2,9%; Malaixia: 2,7%; Thái Lan: 2,6%; Inđônêxia: 2,3% và Philipin:1,7% (TS. Vũ Văn Hà (chủ biên). Quan hệ kinh tế Việt Nam - Nhật Bản trong những năm1990 và triển vọng. Nxb.KHXH, Hà Nội). Nếu xét về chiều hướng tăng trưởng thì thị trường Việt Nam sẽ ngày càng chiếm tỷ lệ cao hơn trong tổng xuất khẩu của Nhật Bản, do nhu cầu gia tăng về sản lượng hàng hoá trong quá trình đẩy mạnh công nghiệp hoá, hiện đại hoá ở Việt Nam cũng như việc quan tâm, thúc đẩy giải quyết các vấn đề tồn đọng trong quan hệ thương mại giữa hai nước, như vấn đề nợ thương mại, chất lượng sản phẩm, cơ chế chính sách nhằm đi tới ký hiệp địnhthwơng mại song phương. 1.1.2. Trong quá trình cải cách nền kinh tế Nhật Bản sẽ đẩy đến gia tăng nhu cầu đầu tư ra bên ngoài nhằm khai thác lợi thế công nghệ và nguồn vốn cũng như tận dụng nguyên vật liệu và lao động tại thị trường bản địa Nền kinh tế Nhật Bản đang trong quá trình chuyển dịch từ nền công nghiệp chín muồi sang nền kinh tế mới – kinh tế tri thức. Điều rõ ràng là Nhật Bản đã có bước phát triển vượt trước các nền kinh tế trong khu vực. Trong bước chuyển này, một mặt Nhật Bản phải đầu tư nghiên cứu các công nghệ mới xây dựng các ngành công nghiệp mới; mặt khác sẽ phải đồng thời 44
44. chuyển giao các công nghệ của nền công nghiệp hoá, cái mà Nhật Bản đang có thế mạnh và các quốc gia khu vực trong đó có Việt Nam đang rất cần. Trên thực tế quá trình chuyển giao công nghệ của Nhật Bản đã được thực hiện ngay trong những thập niên trước đây và dặc biệt được đẩy mạnh sau năm 1985 khi mà đồng Yên tăng giá mạnh. Việc chuyển giao các cơ sở công nghệ của nền công nghiệp hoá không chỉ là yêu cầu dặt ra trong bước đường cải cách cơ cấu mà thông qua các hoạt động chuyển giao này Nhật Bản có thể thâm nhập thị trường, phát huy ưu thế về công nghệ để tăng lợi nhuận, qua đó có điều kiện cải cách cơ cấu, phát triển các hoạt động kinh doanh mới. Tình trạng suy thoái kinh tế kéo dài, tỷ xuất lợi nhuận thấp, nhất là tình trạng giải pháp vẫn chưa khác phục được đã không tạo ra được môi trường kích thích các hoạt động đầu tư nội địa. Việc tăng các hoạt động kinh tế đối ngoại, kể cả đầu tư và thương mại sẽ được xem như một kích thích từ bên ngoài đối với các hoạt động bên trong, tạo điều kiện cho các giải pháp khắc phục suy thoái. Trong quan hệ với Việt Nam, Nhật Bản nhìn nhận Việt Nam là thị trường đầu tư tiềm năng còn ít được khai thác so với các quốc gia lân cận. Nhật Bản có nguồn tài chính lớn cần có nơi đầu tư. Việt Nam có thể tiếp nhận các nguồn vốn và kỹ thuật của Nhật Bản để xây dựng các ngành kinh tế của mình. Trong những năm qua đầu tư của Nhật Bản vào thị trường Việt Nam tuy chiếm tỷ lệ cao trong các đối tác đầu tư vào Việt Nam nhưng so với tiềm năng và nhu cầu của 2 bên vẫn còn là khiêm tốn. Do quá trình đông Yên tăng giá làm giảm lợi thế đầu tư bên trong đã đẩy Nhật Bản tăng đầu tư ra bên ngoài. Điều này vừa cho phép Nhật Bản phát huy ưu thế công nghệ, đồng thời qua đó tận dụng được các nguồn lao động rẻ ở các quốc gia bản địa, khai thác tài nguyên nhằm kiếm lời và tạo nguồn sản phẩm cung cấp phục vụ thị trường Nhật Bản. Việt Nam là quốc gia có nguồn tài nguyên phong phú và thị trường lao động có lợi thế trong cạnh tranh, nên các công ty Nhật Bản cũng rất quan tâm. 45
45. 1.1.3. Do chuyển đổi cơ cấu sản xuất và sự thay đổi của cơ cấu nhu cầu của một xã hội phát triển dẫn đến gia tăng nhập khẩu sản phẩm tiêu dùng và nhu cầu lao động Trên thực tế trong thời gian gần đây có sự thay đổi đáng kể trong cơ cấu nhập khẩu hàng hoá của Nhật Bản. Mức nhập khẩu lương thực có sự gia tăng đi liền với đó là các sản phẩm chế tạo. Nếu thập kỷ 60 – 70 việc nhập các sản phẩm chế tạo chiếm trung bình 20 – 30% tổng mức nhập khẩu thì thập kỷ 90 tăng lên xấp xỉ 60%. Trong xu hướng cải cách cơ cấu ngành kinh tế, Nhật Bản tiếp tục chuyển giao các cơ sở sản xuất công nghiệp máy móc, kể cả trong lĩnh vực giao thông xây dựng và đóng tàu, sản xuất thép mà tập trung vào phát triển các ngành kinh tế dịch vụ, sinh học, điện tử. Do vậy chắc chắn nhu cầu nhập khẩu các hàng hoá liên quan thuộc nhóm ngành kinh tế khu vực I và II nhằm đáp ứng nhu cầu của nền kinh tế sẽ gia tăng. Điều này thúc đẩy hướng hợp tác trên cơ sở phát huy lợi thế so sánh của nền kinh tế Việt Nam trong việc xuất khẩu các nông sản thực phẩm. Trong những năm qua xuất khẩu các nông sản thực phẩm của Việt Nam vào thị trường Nhật Bản ngày một tăng. Điều đáng chú ý là bên cạnh những sản phẩm hàng hoá phục vụ nhu cầu sản xuất và tiêu dùng, do sự thay đổi trong cơ cấu sản xuất và cơ cấu dân số làm cho nhu cầu nhập khẩu lao động nước ngoài trong đó có nhập từ Việt Nam gia tăng, năm 1993 ở Nhật Bản có tới 23 vạn lao động nước ngoài, năm 1999 là 28 vạn. Đối với Việt Nam trong thời gian từ 1992 – 2000 đã xuất khẩu sang Nhật Bản 7500 lao động. Thực tế cho thấy với sự phát triển của các ngành và lĩnh vực sản xuất gắn với công nghệ cao đã thu hút giới trẻ Nhật Bản, còncác lĩnh vực dịch cụ lao động giản đơn ít đượcchú ý nên đẩy đến tình trạng thiếu lao động trong khu vực này. Bản thân quá trình già hoá dân số không những đặt ra nhu cầu lao động mà còn làm thay đổi cơ cấu nhu cầu trong dân cư đòi hỏi được thoả mãn. Măt khác chính quá trình cải cách mở cửa, gia tăng giao lưu đã phá vỡ tính khép kín của thị trường lao động Nhật Bản dẫn đến gia tăng lao động nước ngoài. Trong xu thế này khong chỉ là gia tăng nhu cầu lao động giản đơn mà cả lao động phức tạp, lao động trong các ngành công nghệ cao. Bản thân Nhật Bản cũng có chính sách thu hút chất xám bên ngoài phục vụ nhu cầu nghiên cứu và phát triển công nghệ mới. Chính vì vậy trong tương lai nhu cầu nhập khẩu 46
46. lao động của v tiếp tục gia tăng và đây cũng là cơ hội gia tăng lao động Việt Nam sang thị trường Nhật Bản. Việc này một mặt giải quyết tình trạngdư thừa lao động ở Việt Nam, mặt khác qua thực tếngười lao độnh có thể tiếp thukỹ thuật kinh nghiệm quản lý của Nhật Bản. 1.1.4. Nhu cầu gia tăng hợp tác kinh tế với Việt Nam xuất phát từ lợi ích chiến lược phát triển chung của Nhật Bản Nhật Bản hiện nay không chỉ đang phải phục hồi nền kinh tế mà còn phải thực hiện một cuộc cải cách toàn diện, them chí có người còn cho rằng cần có một cuộc cách mạng kiểu Minh Trị ở giai đoạn hiện tại nhằm tạo lập một nước Nhật Bản mới không chỉ mạnh về kinh tế mà còn có vai trò chính trị quan trọng trong khu vực cũng như trên trường quốc tế. Đó cũng chính là mục tiêu phấn đấu của các giới chức Nhật Bản hiện nay. Nhật Bản vốn là cường quốc kinh tế thế giới trong 2 thập niên qua, song cũng do tình trạng suy thoái, vị trí, vai trò kinh tế của Nhật Bản đang bị thách thức. Theo nhiều dự đoán đến 2010 nền kinh tế Trung Quốc sẽ chiếm vị trí thứ 4, năm 2020 chiếm vị trí thứ 3 và năm 2040 sẽ dành vị trí thứ 2 sau Mỹ. Đại hội 16 Đảng cộng sản Trung Quốc đã hoạch định rõ mục tiêu xây dựng toàn diện một xã hội khá giả, trong đó rất chú trọng đến kinh tế đối ngoại. Một trong những hướng ưu tiên là đẩy mạnh hợp tác với ASEAN, Trung Quốc đã đạt được thoả thuận khung về một khu vực thương mại tự do ASEAN + Trung Quốc. Điều này đã đẩy Nhật Bản muốn phát triển và khẳng định vai trò kinh tế và chính trị của mình thì phải tạo ra được quan hệ hợp tác hoà bình chặt chẽ với ASEAN. Về truyền thống Nhật Bản và ASEAN đã có quan hệ gắn bó chặt chẽ với nhau. Trong bối cảnh mới khi mà các quốc gia lớn đều có chiến lược tranh thủ ASEAN, coi ASEAN như là cơ sở ban đầu để thúc đẩy mở rộng hợp tác trong khu vực, đòi hỏi Nhật Bản cũng phải có những điều chỉnh. Và trên thực tế trong những năm gần đây các nhà lãnh đạo của Nhật Bản đều nhấn mạnh tầm quan trọng trong hợp tác Nhật Bản – ASEAN. Việt Nam là một quốc gia có quy mô lớn thứ 2 trong ASEAN và có tiềm năng phát triển. Vai trò và đóng góp của Việt Nam trong ASEAN ngày một tăng dần tương thích với tầm cỡ của mình. Hợp tác với Việt Nam, Nhật Bản không những có điều kiện khai thác các tiềm năng của Việt Nam mà qua đó nâng cao uy tín, vai trò của mình trong khu vực. 47
47. Nhật Bản e ngại một Trung Quốc trong tương lai thách thức vị trí, vai trò của mình trong khu vực. Chính vì vậy trong chiến lược phát triển của Nhật Bản đi liền hợp tác – cạnh tranh và kiềm chế lẫn nhau. Gần đây các công ty Nhật Bản cũng đã có động thái điều chỉnh dòng FDI vào Trung Quốc. Cuộc đụng độ thương mại Nhật – Trung 2001 càng làm gia tăng một tâm lý lo ngại sự nổi lên, lấn át của Trung Quốc. Nhu cầu gia tăng hợp tác với Việt Nam của Nhật Bản còn xuất phát từ việc muốn đẩy nhanh tạo lập nền kinh tế thị trường ở Việt Nam và qua đó tách Việt Nam khỏi ảnh hưởng của Nga và trung Quốc. Điều này không chỉ là mong muốn của Nhật Bản mà còn nằm trong chiến lược toàn cầu của Mỹ. Trên thực tế cả Nhật Bản và Mỹ đều lo ngại Trung Quốc. Trong thế trận bao quanhTrung Quốc từ Đông sang Tây, nếu Trung Quốc muốn mở xuống phía Nam thì không thể không tính đếnViệt Nam. Đẩy mạnh hợp tác với Việt Nam, một mặt tạo cơ hội để gia tăng quan hệ với các quốc gia Đông Dương, mặt khác nhằm kìm chế vai trò, sự ảnh hưởng lan toả của Trung Quốc xuống khu vực này. Tất nhiên trong thế giằng co chiến lược của các nước lớn, Việt Nam cần tìm ra phương cách, con đường phù hợp để gia gia tăng hợp tác, tận dụng các cơ hội phát triển. 1.2. Nhu cầu mở rộng hợp tác kinh tế của Việt Nam với Nhật Bản trong bối cảnh mới 1.2.1. Cơ sở của việc gia tăng nhu cầu hợp tác kinh tế của Việt Nam Ngày nay có thể thấy mở của hội nhập vào nền kinh tế là một xu thế tất yếu trong phát triển kinh tế của mỗi quốc gia, Việt Nam cũng không nằm ngoài lôgích đó. Hơn nữa, việc đẩy mạnh mở rộng hợp tác với Nhật Bản còn xuất phát từ những yếu tố cụ thể của bản thân Việt Nam. Về khía cạnh kinh tế: Sau một thập kỷ đổi mới nền kinh tế Việt Nam cho đến trước cuộc khủng hoảng tqì chính - tiền tệ khu vực đã có sự khởi sắc. Không những vượt qua khủng hoảng triền miên kéo dài hàng chục năm, mà từ năm 1991 đến 1996 nền kinh tế liên tục đạt mức tăng trưởng cao với bình quân 8%, riêng năm 1995 đạt 9,54% và 1996 đạt 9,34% (Niên giám thống kê hàng năm, Nxb Thống kê, 1999). Tuy nhiên sau cuộc khủng hoảng tài chính – tiền tệ mức tăng trưởng GDP có sự suy giảm, năm 48
48. 1998 chỉ đạt 5,8%, và năm 1999 là 4,8%. Nếu năm 1999 lạm phát tăng tới 9,2% thì các năm tiếp sau nền kinh tế rơi vào tình trạng thiểu phát. Mức tăng của xuất khẩu thời kỳ sau khủng hoảng tài chính khu vực cũng chậm lại. Vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài từ năm 1998 có xu hướng giảm mạnh. Thực trạn kinh tế trên cho thấy cần phải có giải pháp mạnh mẽ để thúc đẩy thu hút đầu tư và xuất khẩu, cải thiện mức tăng trưởng kinh tế, tránh nguy cơ tụt hậu. Hợp tác kinh tế giữa Việt Nam và Nhật Bản kể từ sau khi chiến tranh lạnh kết thúc đã có bước phát triển mới mà nhiều người gọi đó là thời đại mới của quan hệ Việt Nam - Nhật Bản. Riêng trong lĩnh vực kinh tế quan hệ hợp tác không chỉ dừng lại ở các hoạt động đầu tư trực tiếp đã được thực hiện và phát triển nhanh. Tuy nhiên điều cũng cần thấy là quy mô của quan hệ kinh tế Việt Nam - Nhật Bản còn rất khiêm tốn so với khả năng và nhu cầu của 2 nền kinh tế. Mặc dù Nhật Bản là bạn hàng thương mại số một, nhà tài trợ số một và cũng là một trong 3 nhà đầu tư trực tiếp lớn nhất vào Việt Nam, song so với tổng lượng kim ngạch xuất- nhập khẩu cũng như tổng FDI của Nhật Bản ra nước ngoài thì phần của Việt Nam trong đó quá ít ỏi, và thấp hơn so với phần của các quốc gia thuộc ASEAN. Điều này cho thấy cần phải và có thể gia tăng hơn nữa quan hệ kinh tế giữa hai quốc gia. Mở rộng hợp tác kinh tế theo hướng đa dạng hoá, đa phương hoá là một chủ trương của nhà nước Việt Nam. Mở rộng hợp tác với Nhật Bản trong bối cảnh toàn cầu hoá là một phương cách đảm bảo an ninh kinh tế nước nhà. Bởi lẽ nếu chỉ hạn chế trong một số bạn hàng sẽ rất bất lợi khi đối tác gặp khó khăn, việc mở rộng các nối quan hệ sẽ tạo cho Việt Nam có nhiều cửa mở ra thế giới bên ngoài, đó là những kênh hàng hoá - dịch vụ chảy vào chảy ra, bảo đảm cho sự vận hành bình thường của nền kinh tế. Hơn nữa Nhật Bản là một thị trường lớn, một đầu nguồn về dòng vốn và công nghệ, cho nên mở rộng quan hệ với Nhật Bản sẽ gia tăng các cơ hội phát triển cho Việt Nam. 1.2.2. Nhu cầu hợp tác của Việt Nam với Nhật Bản Để đẩy mạnh quá trình công nghiệp hoá, hiện đại hoá ngoài việc phát huy nội lực Việt Nam phải dựa vào sự hợp tác với nước ngoài, nhất là các quốc gia có trình độ phát triển cao như Nhật Bản. Có thể thấy nhu cầu mở 49
49. rộng hợp tác quốc tế của Việt Nam với Nhật Bản trên các phưong diện cơ bản như sau: Thứ nhất, là Việt Nam cần ở Nhật lượng vốn đầu tư lớn nhằm đáp ứng nhu cầu phát triển nền kinh tế. Do đặc điểm của quá trình công nghiệp hoá rút ngắn cho nên nhu cầu vốn đầu tư càng cao. Trong những năm 90 chúng ta đã có nhiều cố gắng trong huy động vốn bảo đảm nhu cầu đầu tư góp phần có ý nghĩa quyết định giữ cho mức tăng trưởng đạt khá cao so với các quốc gia trong khu vực. Theo cơ cấu tổng vốn đầu tư toàn xã hội trong thời kỳ 1991 – 2000 là vốn vay các tổ chức quốc tế chiếm 9,0%, vốn FDI chiếm 24,46% và vốn từ trong nước chiếm 66,9%. Nếu tính chung nguồn vốn từ nước ngoài đã chiếm khoảng 1/3 tổng nhu cầu vốn của nền kinh tế. Như vậy nếu trong thời kỳ 1996 – 2000 trung bình hàng năm vốn đầu tư xây dựng toàn xã hội là 100.000 tỷ Đồng, thì mức vốn nước ngoài là 33.000 tỷ. Nhật Bản là đầu nguồn của dòng vốn đầu tư, nếu mở rộng được hợp tác với Nhật, luồng vốn từ Nhật Bản sẽ có chiều hướng chảy đến thị trường Việt Nam. Vấn đề là Việt Nam cần có chính sách khuyến khích ra sao, và gắn liền với đó là việc nâng cấp cơ sở hạ tầng dịch vụ. Trên thực tế luồng vốn qua kênh ODA Nhật Bản chảy vào Việt Nam mấy năm qua tương đối cao so với các quốc gia trong khu vực Đông Nam á. Tuy vậy dòng FDI của Nhật Bản vào Việt Nam sau khi đạt đỉnh điểm năm 1995 đã rơi vào chiều hướng giảm sút. Năm 2001 chỉ đạt 160 triệu USD, và 9 tháng đầu năm 2002 là 90 triệu USD. Trong khi đó mức đầu tư vào Châu á tuy cũng có sự giảm sút từ sau cuộc khủng hoảng tài chính – tiền tệ khu vực nhưng vẫn đạt 655,5 tỷ Yên chiếm 12,2% tổng FDI của Nhật Bản ra nước ngoài. Với số liệu trên ta thấy mức FDI của Nhật Bản vào Việt Nam còn ít so với tổng mức chung, cũng như so với mức thu hút của các quốc gia trong khu vực. Như vậy mở rộng quan hệ, thu hút FDI không những là nhu cầu của Việt Nam mà phía Nhật Bản cũng có khả năng đáp ứng. 50